Көп балалы ана жұмыстың арқасында кәмелеттік жасқа толмаған ұлының ересектердің міндеттері мен проблемаларын жеңе білгенін айтып берді.
Көп балалы ана Салтанат Мурзалинова-Яковлева ұлының ересектердің жауапкершілігі мен проблемаларын жеңуді қалай үйренгенін айтып берді. Оның айтуынша, олардың отбасында жұмысқа орналасу бастамасы әрқашан балалар тарапынан болады. Жұмыс істей отырып, олар өздерін үлкендер сияқты сезінеді және ата-аналарына жалақыларының бір бөлігін «азық -түлік үшін» бере алатындығымен мақтанады.
Неліктен жұмысқа орналасу қиын?
Кәмелетке толмаған балаға жұмыс табу – ата-ана үшін қиын міндет. Біз таныстарымызды «байланыстырып», әлеуметтік желілер арқылы жұмыс түрлерін іздеп, әр компания баланы құшақ жая қарсы алмайтындығына дайын болуымыз керек.
— Жұмыс берушілер кәмелетке толмағандарды қабылдаудан бас тартады, себебі бұл белгілі бір тәуекел және үлкен жауапкершілік. Жасөспірім максимализмінің әсері қатты әсер етеді. Жасөспірімді жұмысқа алатын кез келген адам бұл жетілген қызметкер емес екенін түсінуі керек. Жасөспірімдер жасы, гормондардың әсері, өмірлік тәжірибенің болмауы, айналасында болып жатқан нәрсеге реакция, шын мәнінде терең талдау жасай алмау, рефлексия осының бәрі жұмыс барысында есепке алынуы тиіс — дейді Салтанат.
Жасөспірімдермен байланыс орнататын кез келген адам — жұмысқа қабылдайтын, репетиторлықпен айналысатын және т.б. – мінез-құлқындағы құбылуларға алдын ала дайындалуы керек, себебі олар сөзсіз болады. Салтанат айтқандай, олар синусоидальды «жақсы-жаман», «жоғары-төмен» болып сипатталады. Сондықтан «мен саған жұмыс беріп, саған жақсылық жасадым, енді сен маған қарызсың» деп үстемдік жасауға болмайды.
— Жасөспірімнің кез келген еңбек ұжымына қабылдануы тек еңбекке ғана емес, сонымен қатар әлеуметтенуге де қатысты. Жасөспірім команданың толыққанды мүшесі болғанға дейін біраз уақыт өтеді және бұл қалыпты жағдай. Сонымен қатар қиын жағдайда ересек қызметкер жауапкершілікке тартылуы мүмкін — ол ересек адам. Жасөспірімдермен олай жасай алмайсың. Сондықтан жұмыс берушілер жауапкершілікті өз мойнына алғысы келмейді — егер ересек қызметкерді бірден қабылдауға болатын болса, неге баламен артық проблема тауып алулары керек, дейді Салтанат.
Жас буын бұрынғыдан айтарлықтай ерекшеленеді: қазір жасөспірімдер ертерек өсуде, ал 14 жасында олар не болып жатқанын жақсы бағдарлай алады. Бірақ қоғам, керісінше, қазіргіден артта қалып отыр: кәмелетке толмағандарды жұмысқа орналастырудың ойластырылған бағдарламалары жоқ, бизнес дайын емес. Жасөспірімдер әлі де «жұмыс істеген кейіп танытады» және оларға нақты жауапкершілік жүктелмейді.
Көп балалы ананың пікірі Алматының жұмыспен қамту орталығында жартылай расталды: Қазақстанда кәмелетке толмағандарды жұмысқа орналастыру бойынша арнайы бағдарламалар жоқ.
Алайда 16 жастағы азаматтар ата-аналарының келісімімен 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек» өнімді жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламасына, «Қоғамдық жұмыстар» мен «Бірінші жұмыс орны» жобаларына қатыса алады. Оларға қатысу үшін Алматыда тұрақты немесе уақытша тіркеу қажет.
Ұйымның мәліметінше 2021 жылдың басынан бері 13 жасөспірім оңтүстік астананың Жұмыспен қамту орталығына тікелей жұмысқа орналастырылды, олар қоғамдық жұмыстармен айналысады.
Ата -аналар баланың пайдалы әрекетін қалай қолдай алады?
Тәжірибелі Салтанаттың айтуынша, егер бала жұмысқа орналасуға деген ықылас танытса, баламен бірге әлеуметтік желілер арқылы жұмыстар қарастырып көру керек. Балаға «мерзім» мен «жауапкершілік» сөздерінің мағынасын түсіндіріңіз. Балаңызға еңбек шартыңызды көрсетіп, әр затты талдау, мансап сатысына көтерілу туралы өз тарихыңызбен бөлісу артық болмайды. Бұл маңызды шешімнен бас тартпау, баланың тілегін төмендетпеу, сонымен бірге оны жұмыспен қамту саласын таңдауда «сақтандыру» маңызды.
— Жасөспірімге сіздің қалауыңыз бойынша жұмыс жүктемеңіз. Сіз байқап көруді ғана ұсына аласыз, бірақ мәжбүрлемеңіз.
— Шамадан тыс қамқорлық көрсетпеңіз — осылайша бала өз ісіне жауапкершілікпен қарауға үйренбеу қаупі бар. Жағдайды объективті түрде бағалаңыз, баланы тыңдауға, онымен мәселені талқылауға дайын болыңыз. Кәмелетке толмаған бала өз бетінше шеше алмайтын шынымен ауыр проблемалар болған кезде ғана еңбек қатынастарына белсенді түрде араласыңыз.
— Жұмыс берушімен байланыста болыңыз, телефон нөміріңізді қалдырыңыз. Онымен алдын ала сөйлесіңіз, жасөспірімді жұмысқа қабылдайтындығын жеткізіңіз, қандай да бір қиындықтар туындауы мүмкін екенін ескертіңіз. Баланың әлеуетті бастығына қызметкердің қанша мүмкіндігі бар екенін, бірдеңе дұрыс болмаған жағдайда ата -анасына қалай әрекет ету керектігін айтуға рұқсат етіңіз.
— Балаңызға жинжалдарды мәдени түрде шешуге үйретіңіз.
— Егер сіз өзіңіздің балаңызды жұмысқа орналастырсаңыз, одан сұраныс тек жоғары болатынын айтыңыз. Балаңыз ерекше орынға ие деп ойламаңыз.
Кәмелетке толмағандарға арналған бос орындар
«Кәмелетке толмағандарға, негізінен, белгілі бір дағдылар мен тәжірибені қажет етпейтін бос орындар ұсынылады: курьер, іс жүргізушінің көмекшісі, ұста, мұрағатшы көмекшісі, аула сыпырушы, тазалаушы, бағбан», — деп хабарлайды Алматы қалалық жұмыспен қамту орталығы.
Ресми түрде
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексінің 31-бабына сәйкес, он алты жасқа толған азаматтармен еңбек шарты жасалады. 15 жастағы балалармен-егер олар орта білім беру ұйымында негізгі орта, жалпы орта білім алса, 14 жасар балалармен-бос уақытында денсаулығына зиян келтірмейтін және оқу процесіне кедергі келтірмейтін жұмысты орындау үшін еңбек шарты жасалады.
14 жасқа толмаған адамдар кинематография ұйымдарында, театрларда, театрлық және концерттік ұйымдарда, цирктерде жұмыс істей алады және денсаулыққа және адамгершілікке нұқсан келтірместен туындыларды жасауға және (немесе) орындауға қатыса алады.
Сонымен қатар, он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер үшін қысқартылған жұмыс уақыты белгіленеді:
1) он төрт пен он алты жас аралығындағы қызметкерлер үшін — аптасына 24 сағаттан аспайды;
2) он алты жастан он сегіз жасқа дейінгі қызметкерлер үшін — аптасына 36 сағаттан аспайды.
Кәмелетке толмағандармен қиын, қауіпті, денсаулыққа зиянды және еңбектің моральдық дамуына, материалдық жауапты қызметтерге еңбек шартын жасасуға жол берілмейді.
Жасөспірімнің жұмыс орнын заң бұзушылықтардың нақты фактілері туралы мәлімдеме негізінде тексеруге болады. Бұл ретте кәмелетке толмағандарға қосымша жұмыс жасауға және түнгі уақытта жұмыс істеуге тыйым салынады.
Алматы халықты жұмыспен қамту орталығының баспасөз қызметі хабарлағандай, кәмелетке толмағандардың заңсыз жұмысына шағымдар түскен жоқ, фактілер тіркелмеген.
Еңбек шартын жасамай кәмелетке толмағандарды жұмысқа тарту үшін Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 86 бабында жұмыс берушінің әкімшілік жауапкершілігі қарастырылған.
