Бүкіл әлемдегідей Қазақстанда да инклюзивті білім беруді дамытуға ерекше назар аударылады. Бұл әр адамға физикалық, интеллектуалдық, әлеуметтік, эмоционалды, лингвистикалық және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан жалпы білім беретін оқу орындарында оқуға мүмкіндік беретін білім беру формасы. Арнайы және инклюзивті білім беруді дамытудың ұлттық ғылыми-практикалық орталығының директоры Әйгерім Күдеринова біздің елімізде ерекше білім алу қажеттілігі мен мүмкіндігі шектеулі жандарға жасалған жағдайлар туралы айтып берді.
— Әйгерім Мерекеевна, айтыңызшы, Қазақстанда ерекше білімге мұқтаж балалардың дамуы мен тәрбиесі үшін қандай жағдайлар жасалған?
— Біздің нормативтік құқықтық актілерге сәйкес инклюзивті білім беру — бұл барлық білім беру ұйымдарында (жалпы балабақшаларда, мектептерде, университеттерде, колледждерде) ерекше білімге мұқтаж балаларға жағдай жасау процесі. Қазақстан Республикасының білімі мен ғылымын дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес, 2025 жылға қарай 100% мектептер, балабақшалар және 70% колледждер мен жоғары оқу орындарында инклюзивті білім алуға жағдай жасалуы тиіс. Инклюзивті білім беруді қалыптастырудың ерекше шарты-бұл кедергісіз орта: бұл тек пандустардың болуы ғана емес, сонымен қатар есту қабілеті нашар адамдарға арналған көрнекі ақпараттың, оқу әдебиеттерінің болуы, жеке бағдарламалар жасау. Бұл білім алушының бағдарламаны қиындықсыз меңгеруіне барлық жағдай жасау.
Сонымен қатар мүмкіндігі шектеулі балалардың санаттары бар, олар да ерекше білім алу қажеттілігі бар балалар санатына жатады. Олар үшін біздің мектептерде өткен жылдан бастап оқу үдерісіне қолдау көрсететін көмекші мұғалім ставкасы енгізілді. Жалпы қазіргі таңда мектептерде психологиялық-педагогикалық қолдау жүйесі құрылуда. Яғни көмекші мұғалім ғана емес, сонымен қатар психолог, әлеуметтік педагог, арнайы педагог, педагог та болады. Олар баланы оқу үдерісінде ертіп жүреді, ата-аналарына кеңес береді, бұл баланың жақсы оқуы үшін шаралар қолданады.
Сонымен қатар орта мектептерде, балабақшаларда, колледждерде жан басына қаржыландыру бар. Жан басына шаққандағы қаржыландыру ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаға шаққандағы мөлшерлемені жоғарылатады. Бұл жоғарылатылған коэффициент аясында мектептерде жағдайлар жасалады: кедергісіз орта ұйымдастырылады, мамандар жалданады.
Бүгінде Қазақстанда 161 мыңнан астам мүмкіндігі шектеулі бала бар. Бұл балалар үшін арнайы білім беру ұйымдарының желісі құрылды: арнайы мектептер мен мектепке дейінгі ұйымдар. Бізде 99 арнайы мектеп бар, онда 15 мыңға жуық бала оқиды. 42 арнайы мектепке дейінгі ұйым бар, ал қалған балалар инклюзивті ортада жалпы білім беретін мектептерде оқиды. Жалпы бүгінде мектептердің 70%-ында инклюзивті білім алуға жағдай жасалған. Бір жерде жақсы жүріп жатыр, басқа біреу енді үйреніп жатыр, біреу бастамады, бірақ жалпы мемлекеттік бағдарламаға сәйкес бұл жұмыс жүргізілуде.
— Ерекше білім беру қажеттіліктері бар бір оқушыға келетін оқу үдерісіндегі шығын нормасы қандай?
— Біз жан басына шаққандағы қаржыландыруды мектепке дейінгі мекемеден жоғары білімге дейін жүзеге асырамыз. Мектепке дейінгі және мектеп ұйымдарында ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды қаржыландыру стандарты жоғарылатылған коэффициентке ие. Егер мектепке дейінгі ұйымда жалпы білім беру тобының бір тәрбиеленушісінің жан басына шаққандағы орташа нормасы жылына 38 023 теңгені құраса, онда арнайы топтың бір тәрбиеленушісі үшін 67 275 теңгені құрайды, яғни екі есе көп. Егер біз мектептің деңгейін алсақ, онда бір оқушыға қойылатын стандарт 452 мың теңгеден асады, ал ерекше білімге мұқтаж балалар үшін шығын коэффициенті екіге көбейтіледі. Сіз мектеп директорысыз дейік. Сізде 500 оқушы бар, олардың әрқайсысына шамамен 452 мың теңге аласыз. Егер сізге ерекше білім беру қажеттілігі бар бала келсе, онда сіз оған екі есе көп аласыз. Бұл айырмашылық үшін сіз оған жағдай жасайсыз. Яғни, бұл бала өзімен бірге бөлінген ақшаны мектепке «әкеледі».
— Кәсіби қызметкерлермен жұмыс қалай жүріп жатыр?
— Бізде кадр жетіспейді, бірақ жоғары оқу орындары бұл бағытта жұмыс жасап, өңірлерден мәлімет жинап жатыр. Болашақта мемлекеттік тапсырыс қалыптастырылады, соның негізінде қажетті мамандар дайындалуда. Бүгінде жоғары оқу орындары бұл қажеттілікті өтейді, бірақ ауылдық жерлерде әлі де шамалы қажеттілік бар. Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған орталықтарда арнайы ұйымдар ашылуда: оңалту орталықтары, психологиялық-педагогикалық түзету бөлмелері, психологиялық, медициналық-педагогикалық консультациялар. Бұл балаға қиындықтарды жеңуге көмектесуге арналған ұйымдар. Сондықтан өңірлердің міндеті — бұл қызметті қолжетімді ету. Бұл арнайы ұйымдар санының тез өсуі байқалады. Бұл қызметті халыққа мемлекеттік арнайы ұйымдар ғана емес, сонымен қатар жеке ұйымдар да көрсетеді
— Сіздің орталық немен айналысады?
— Біздің орталық Қазақстанда және ТМД елдерінде ғылым мен практиканы ұштастырған жалғыз орталық. Бізде ғылыми зертхана, диагностикалық және консультациялық бөлім, оңалту және жаңа технологияларды енгізу бөлімі бар, біздің орталықтың базасында әр түрлі зерттеулер жүргізумен қатар, арнайы әдістемелік ұсыныстар, арнайы білім беру ұйымдары үшін бағдарламалар әзірлейміз. (оңалту орталықтары, психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттері, психологиялық, медициналық-педагогикалық консультациялар, арнайы мектептер мен мектепке дейінгі ұйымдар), біз мұғалімдер үшін біліктілікті арттыру курстарын өткіземіз, нормативтік құжаттардың жобаларын әзірлейміз. Мұнда біз ғылыми зерттеулерді практикамен ұштастырамыз. Біз сынақтан өткіземіз, содан кейін нұсқауларды әзірлейміз. Сондай-ақ, біздің орталықта жыл сайын 1000 бала оңалтудан өтеді.
Диагностикалық және кеңес беру бөлімінде келесі мамандар жұмыс істейді: невропатолог, психиатр, психолог, логопед, дефектолог, әлеуметтік педагог, сурдопедагог. Бөлім мамандары келесі даму проблемалары бойынша кеңес береді: ақыл-ой мен сөйлеудің тежелуі; интеллект, сөйлеу, зейін, есте сақтаудың бұзылуы; көру, есту және тірек-қимыл аппаратының бұзылуы, психо-сөйлеу дамуының ауытқуымен бірге жүреді; мектепте оқудағы қиындықтар мен үлгермеу; мінез-құлық проблемалары, қарым-қатынас қиындықтары, оның ішінде балалар аутизмі аясында; эмоционалды және жеке проблемалар (қорқыныш, мазасыздық, агрессивтілік).
— Қазақстанда тағы қанша арнайы орталық ашу қажет?
— Арнайы ұйымдар, оңалту орталықтары, психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттері (ППТК), психологиялық, медициналық-педагогикалық консультация (ПМПК) ашу үшін бізде арнайы стандарт бар. Осы стандартқа сәйкес біздің елімізде бүгінгі күні 82 ПМПК бар, тағы 21 осындай кабинет ашу қажет, сонымен қатар 207 КПК бар, тағы 15 кеңсе ашу қажет. 14 оңалту орталығы бар, тағы алты орталық ашу қажет. Бізде мұндай кеңселерге кезек бар, бірақ барлығын қамту үшін бізге сонша ұйым ашу керек. Айта кету керек, мұндай балалар саны жыл сайын артып келеді, сондықтан біз мемлекеттік-жекеменшік серіктестікті (МЖӘ) енгізуді жоспарлап отырмыз. Біз мемлекеттік тапсырыстарды жеке ұйымдарда орналастыру стандартын әзірлейміз. Бұл тиімділікті арттырады.
— Рахмет!
