Биыл Білім және ғылым министрлігі көру, есту және тірек-қимыл аппараты бұзылған талапкерлер үшін ҰБТ уақытын 40 минутқа ұзартты. Сонымен қатар, суретсіз, диаграммасыз және сызбасыз тест нұсқалары, сондай-ақ ҰБТ-ны жеке аудиторияда, көмекшінің қатысуымен тапсыру мүмкіндігі бар. Мәселе мынада, мүгедектігі бар балалардың басым бөлігі ҰБТ кабинеттеріне жете алмайды.
Мемлекеттің қамқорлығынан кету
Алматылық Әлия Архарова ұлына мүгедектікті арнайы ресімдемеген, өйткені бала кезінде дәрігерлер Аспергер синдромымен — әлеуметтік коммуникациядағы айқын бұзылулары мен когнитивті бұзылулары бар аутизмнің бір түрі — оған психоневрологиялық диспансерде оқуға барынша мүмкіндік берілетінін түсіндірген. Уақыт өте келе сөйлеу және психикалық даму қалыпты жағдайға жақындады, ал Әлия былай шешті: ұлы қарапайым мектепте жалпы жағдайда оқиды, содан кейін жоғары білім алады.
Мектеп бітіруге апарар жол қиын болды. Әр түрлі мектептер-жеке және мемлекеттік, оқытушыларға көмектесетін шетелдік сарапшылар, психологтар, қосымша ақы үшін репетиторлар. Бүкіл мектеп ұжымы аутизммен ауыратын оқушының тәуелсіз болуы үшін жұмыс жасады. Пандемия көп көмектесті-Әлияның ұлы ҰБТ-ға үйде, тыныштықта, компьютердің алдында дайындалды, бұл оған шулы сыныпта болудан әлдеқайда ыңғайлы. Бірақ емтиханды Жалпы шарттарда мүгедектіксіз тапсыру оңай болған жоқ.
-Мен ұлымның бейтаныс ортада қалай жауап беруді ешкімнің үйретпейтінін түсіндім. Сондықтан екі рет ақылы тестілеуден өтті. Бала үшін бұл стресс болды. Бірақ бұл оған жағдайды түсінуге, өзін қалай ұстайтынын көруге көмектесті. Егер мен оған бұл әлі емтихан емес деп айтсам, онда осы ҰБТ — да ол абыржып қалуы мүмкін еді, — дейді Әлия.
Дәл солай болды. Емтихандағы толқудың салдарынан Әлияның ұлы қатты қобалжыды. Алияның өзі сынақтан өткен ғимаратқа кірмеді және ол ұлына моральдық қолдау көрсете алмады. Бейтаныс ғимаратта жас жігіт куәлігін жоғалтты, содан кейін өзі адасып, сынақ тестінен гөрі аз ұпай жинады. Бірақ грант жеңіп алды. Енді Әлияның ұлы алматылық жоғары оқу орындарының бірінде оқиды.
Бұл бақытты аяқталатын бұл оқиға мүгедектігі бар қазақстандық түлектерге тән емес. Ол баланың ата-анасы жасаған инклюзивті орта оған мемлекеттік машина әлеуметтік қолдау шеңберінен шығуға және нәтижесінде жоғары білім алуға қалай көмектескенін айқын көрсетеді, демек, гүлденген өмір сүру мүмкіндігі әлдеқайда жоғары.
Жаңартулар бар, бірақ оқулықтар жоқ
Көп жағдайда ресми түрде расталған мүгедектік мектепті бітіргеннен кейін оқуға кедергі болады.
Тамара Стрельникова 5 жыл Алматы қаласының есту қабілеті бұзылған балаларға арналған түзету мектеп-интернаты жанындағы заманауи инженерлік технологиялар мен робототехникамен әуестену клубының ұйымдастырушысы болып жұмыс істеді. Ол түзету мектептерінің түлектеріне сенім арта алатын ең жоғары білім орта арнаулы білім екеніне сенімді, егер бұл түлектердің өздері және олардың ата-аналары оны алудың мәнін түсінсе ғана.
Тамара жұмыс істейтін мамандандырылған мектеп-интернат жыл сайын 9 сыныптан кейін 10 баланы шығарады. Олардың тек 3-4-і мамандық алу үшін колледжге барады. Қалғандары ауылдарға, үйлерге барады.
— Колледждерде олар үшін мамандықтар саны шектеулі, бірақ мұндай балалар барлық жерде қабылданбайды. Егер елімізде медициналық мекемелердегі бос жұмыс орындарына мемлекеттік тапсырыс болса, мысалы, колледждерде естімейтін балаларды арнайы әдістеме бойынша оқытар еді, онда олар өздері үшін мүмкіндіктерді көргендіктен оқитын еді. Сондықтан ата-аналар оқудан гөрі, жұмыс істеп, біліктіліксіз еңбекпен айналысқаны жақсы деп санайды, — дейді Тамара.
Бейімделген оқулықтар тек колледждерде ғана емес, сонымен қатар естімейтін балаларға арналған мектеп-интернаттарда да жоқ. Балалар жалпы білім беретін мектептердің оқулықтары бойынша оқуға мәжбүр, себебі Қазақстанда «жаңартылуға» сәйкес келетін арнайы оқулықтар әзірленбеген. Мұндай кемсітушілік жағдайында түлектердің түсу емтиханындағы бәсекеге қабілеттілігі, әрине, сөз бола алмайды.
Ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар талапкерлер арасында ЖОО-ға
— Есту қабілеті жоқ жандар үшін шағын тиражы бар оқулықтарды әзірлеу шығынды шығар. Сондықтан, қазірдің өзінде бар нәрсені беру оңайырақ, әрі қарай өздері бейімдене берсін. Бірақ естімейтін және сөйлемейтін балалар инклюзивті категория емес екенін түсіну керек, олар қарапайым оқулықтармен қарапайым мектепте оқи алмайды және дами алмайды. Бұл балаларға тілдік қарым-қатынастың әдеттегі ортасы қажет», — деп түсіндіреді Тамара.
Бес жыл бойы ол Білім және ғылым министрлігіне сұраныс жазады, арнайы мектептерге арналған жаңартылған бағдарлама бойынша оқулықтар әзірлеуді және басып шығаруды сұрайды. Мәселесі шешілген жоқ.
Сонымен қатар, Қазақстан Үкіметі мүгедектігі бар адамдарды кемсітусіз білім алу үшін барынша қолжетімді орта құру идеясынан бас тартпайды. Колледждер мен жоғары оқу орындарына мүгедектігі бар түлектердің түсу статистикасы осы бағыттағы жұмыстың тиімділігін бағалауға көмектесе алар еді. Бірақ бұл, белгілі болғандай, үлкен мәселе.
Статистика бойынша
Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар үшін жоғары оқу орындарында оқуға жыл сайынғы квота мемлекеттік тапсырыстың жалпы көлемінің 1%-ын көздейтіні белгілі. Білім және ғылым вице-министрі Шолпан Каринованың мәліметінше, 2021-2022 оқу жылында жоғары оқу орындарында 1256 адам, ал колледждерде 3151 адам білім алған. БҒМ мәліметтері бойынша ЖОО мен колледждерге жылдар бойынша түсу статистикасы келесідей:
Ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар талапкерлер арасында ЖОО-ға түсу көрсеткіші:
2019-2020 оқу жылы — 1230
2020-2021 оқу жылы — 1349
2021-2022 оқу жылы — 1256
Ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар талапкерлер арасында техникалық және кәсіптік білім беру (ТжКБ) ұйымдарына түсу көрсеткіштері:
2019-2020 оқу жылы — 1386
2020-2021 оқу жылы — 1265
Бұл деректер туралы көп айтылмайды, өйткені басқа түлектермен салыстырғанда университеттер мен колледждерге түсу туралы ашық есептер жоқ, мұндай есептерді тіпті біреу жазатын болса. Сонымен қатар, Министрліктің деректері күмән тудырады, өйткені сұраныстардың жауаптары Malim.kz бойынша жағдайдың көрінісі, тіпті бөлімнің өзінде де жоқ.
Мектепке дейінгі және орта білім комитетінің ақпараты бойынша, 2020-2021 оқу жылында елімізде толық және толық емес орта білімі бар ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар түлектер саны – 3653. Олардың тек 117 — сі жоғары оқу орындарына, 2092-сі колледждерге түсті, ал БҒМ шенеуніктері жоғары оқу орындарына түскендердің 1349-ы және колледждерге түскендердің 1265-і туралы ақпарат берді.
Егер объективті сурет болмаса, мәселені қалай шешуге болады?
Білім және ғылым министрлігінде — де өзекті статистикаға қатысты мәселелер туралы сәуір айында жіберілген алғашқы сұрау салуға біз осы жылдың мамыр айында еліміздің түзету мектептерінің 53 түлегі толық емес орта білім туралы аттестат, 9 түлек толық орта білім алады деген жауап алдық. Үйде оқитын 12 бала толық емес орта білім туралы аттестат алады. Мұндай деректер дұрыс емес болып көрінеді, өйткені арнайы және инклюзивті білім беруді дамытудың Ұлттық ғылыми-практикалық орталығының сайтында 99 мамандандырылған мектеп-интернат белгіленген. Елдегі түзету мектептерінің түлектері мектептерге қарағанда аз екендігі белгілі болды.
— Мүгедектігі бар түлектер туралы толық және сенімді статистика жоқ екендігімен келісемін. Алайда бұған бірнеше себеп бар. Олардың бірі-оқушының мүгедектігін тіркеудің міндетті шарты жоқ. Яғни, оқушының ата-анасы мұны істеуге міндетті емес. Сондықтан толық деректер жоқ. Тиісті қаржыландыру мен инклюзивті білім беруді қамтамасыз ету үшін нақты деректер қажет, — дейді Сенат депутаты Ләззат Қалтаева.
Алайда, үкімет үшін бұл мәселе емес. Шенеуніктер деректерді психологиялық-медициналық-педагогикалық комиссия, балабақшалар, мектеп-интернаттар, арнайы сыныптары бар немесе инклюзия үшін жағдай жасалған жалпы білім беретін мектептер сияқты көздерден қалыптастыра алады.
— Мүгедектігі бар балаларды оқытуға кететін шығындарды алдын ала жоспарлау керек деген мәселе бұрыннан көтеріліп келеді. Онсыз білім сапасын қамтамасыз ету мүмкін емес.
Ал бұл — репетиторлар мен педагогтардың, әлеуметтік қызметкерлердің саны, көлік, жабдықтар, оқу құралдары және т.б. шығындар, — дейді Ләззат Қалтаева.
Үйде оқытудан ЖОО-ға тек колледж арқылы түсуге болады
Үйде білім алатын балалар жоғары білімге қол жетімділіктен автоматты түрде айырылады, сондықтан олар үшін тек 9 жылдық мектеп бағдарламасы қарастырылған, оның сапасы түлектердің жеткілікті білімге деген сенімін тудырмайды. Мұндай балалар университетке колледжде оқығаннан кейін ғана бара алады.
Мектеп-интернаттарының түлектерін түсу емтихандарында бәсекеге қабілетті емес деп санайды. Данил Шилов Алматыдан 18 жаста. 10 жыл үйде оқыды. Өткен жылы тірек-қимыл аппараты бұзылған балаларға арналған түзету мектеп-интернаты Данилге толық емес орта білім туралы сертификат берді. Бірақ ол колледжде оқуға батылы жетпеді.
— Барлық пәндерге тек екі мұғалім келді. Аптасына екі рет оқу өте аз. Бір күнде бірнеше зат-бұл менің балам үшін ауыр. Егер мұғалімдер апта бойы жүрсе, білім сапасы жақсы болар еді. Менің баламның сабақ оқуға ынтасы бар, ол мектепте география пәнін ұнатады. Бірақ бітіру сыныбы пандемияға түсті. Ал дамуы тежелген балаға арналған онлайн-оқыту мүлдем келмейді, — дейді Даниланың анасы Ирина Шилова.
Оның айтуынша, Данил мектепке барған кезде инватакси болған жоқ, ал баланы интернатқа арбамен апару өте алыс еді. Осылайша үйде оқуда қалды. Инватаксиге мінуге мүмкіндік болған кезде олар таңертеңгі сағат 6-да тұруға дайын болды, бірақ мектепте бала енді бейімделмейді, үйде болсын деп айтты.
— Ал үйде барлық мұғалімдер баламен нәтижеге қол жеткізуге дайын емес. Ал мұғалім ұнаса, бала оған үйреніп кетеді, кейін әртүрлі себептермен басқасына ауысады. Бастауыш сыныптарда мұғалімдеріміз жиі ауысатын. Менің ойымша, бұл оның болашақтағы оқу үлгеріміне қатты әсер етті», — дейді Ирина.
Не істеу керек?
Әлия Архарова аутизммен ауыратын баланың анасы ғана емес, сонымен қатар инклюзивті білім беру бойынша сарапшы. Оның айтуынша, «білім туралы» заңға мүгедектігі бар балалар үшін білім алуды жеңілдететін көптеген өзгерістер енгізілген. Бірақ бұл жеткіліксіз. Елде мамандардың жетіспеушілігі өткір мәселе.
— Әрине, мамандарды тез даярлау және қайта даярлау қиын, бірақ бұл Үкіметтің міндеті және оны шешу қажет. Әдетте, өте жақсы маман талабы жоғары, жалақысы аз мектептер үшін жұмыс істегісі келмейді, олар өздеріне жұмыс істейді», — деп түсіндірді Әлия Архарова.
Ол мүгедектігі бар балалардың үйде емес, мектептерде оқуын қалайды, өйткені мектепте олар тек білім ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік дағдыларды да алады. Ата — ана мен балаға үйде, инклюзивті немесе арнайы оқыту формасын таңдау құқығын беру керек.
— Көбінесе денсаулық, зияткерлік даму, мінез-құлық мәселелері бар балалар үйде оқытылады. Егер таңдау үйде оқыту және баланың денсаулығы арбамен жүретін мекемеге баруға мүмкіндік берсе, мысалы, бірінші кезекте оларға гибридті білім қажет — пән мұғалімдеріне бару арқылы онлайн режимінде білім алу мүмкіндігі, сонымен қатар баланың құрдастарымен қарым-қатынас жасауы үшін кейбір пәндер бойынша мектепке бару. Бұған нормативтік-құқықтық актілермен тыйым салынбаған. Мұның бәрі әкімшілік пен мұғалімдерге байланысты. Бірақ мұндай тәжірибе сирек кездеседі, — дейді сарапшы.
Қазақстан адам құқықтарын сақтауды және мүгедектігі бар адамдар үшін қолайлы өмір сүру жағдайларын жасауды көздейтін көптеген халықаралық құжаттарды ратификациялады. Алайда, мемлекет тек декларациялап қана қоймай, сонымен бірге барлық адамдарда экономикалық белсенді азаматтарды нақты көруі және осыған сүйене отырып, әлеуметтік саясат құруы маңызды. Жәрдемақы төлеп және олардың шағымдарын есту, оқуға тең қолжетімділік үшін жағдай жасаудан оңайырақ көрінеді. Бірақ бір сәтте бастау керек.
