Бос уақыттарын алғашқы жұмыс тәжірибесін жинап, өз ақшасын табу үшін пайдаланғысы келетін жасөспірімдер күн сайын көбейіп келеді. hh.kz сарапшылары соңғы бір жылда 14 пен 18 жас аралығындағы үміткерлердің түйіндемелерінің 130%-ға өскенін атап өтті. Жастардың жұмыс күшін тегін пайдалануға ұмтылатын адал емес жұмыс берушілер де жиі кездесуі мүмкін.
AdilZanger заңгерлер палатасының төрайымы Жібек Хамитова жасөспірім мен оның ата-анасы өзін қалай қорғай алатынын айтып берді.
Заңгер түсіндіргендей, ҚР Еңбек кодексіне сәйкес, 16 жасқа толған азаматтармен еңбек шартын жасасуға рұқсат етіледі. Егер жасөспірім негізгі орта немесе жалпы орта білім алған болса, онда ол 15 жастан бастап ресми түрде жұмыс істей алады. 14 жастағы студенттер де сабақтан бос уақытында жұмыс істеген жағдайда жұмыс таба алады. Әрине жұмысты демалыс кезінде жасаған дұрыс.
«Еңбек шарты қызметкер мен жұмыс беруші арасындағы қарым-қатынастың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қажет. Жазбаша құжат қызметкердің жалақысына және жұмыс берушіге өндірісте кадрлардың болуына кепілдік береді. Еңбек шарты болған жағдайда қызметкерге мемлекеттің әлеуметтік кепілдіктері тиесілі болады, ал қызметкердің міндеттері жұмыс берушінің мүдделерін қорғауға бағытталады. Жұмысқа орналасу кезінде барлық азаматтар мен жұмыс берушілер еңбек шартына қол қоюға жауапкершілікпен қарамайды. Көптеген адамдар мұны формальдылық деп қабылдайды. Қиындық туындаған кезде ғана құжатты еске алады: жұмысқа келмеу, жалақының кешігуі, жыл сайынғы еңбек демалысын бермеу және т.б.», — деп түсіндірді Жібек Хамитова.
Заңгердің айтуынша еңбек шартын жасау үшін келесі құжаттар қажет:
• Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі, төлқұжат немесе туу туралы куәлік (егер қызметкер 16 жасқа толмаған болса) немесе кандас куәлігі немесе шетелдіктің Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты немесе азаматтығы жоқ адамның куәлігі; немесе босқын куәлігі;
• тиiстi бiлiмдi, дағдыны талап ететiн жұмысқа еңбек шартын жасасу кезiнде бiлiмi, бiлiктiлiгi, арнайы бiлiмiнiң немесе кәсiптiк даярлығының болуы туралы құжат;
• еңбек қызметін растайтын құжат (егер қызметкердің жұмыс тәжірибесі болса);
• алдын ала медициналық тексерудің аяқталғанын растайтын құжат (мұндай тексеруден өтуге міндетті адамдар үшін).
Сарапшы Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 32-бабының 6-тармағына сәйкес жұмыс берушінің Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 32 бабында қарастырылмаған басқа құжаттарды әсіресе кәмелетке толмаған қызметкерлерден талап етуге құқығы жоқ екенін атап өтті.
«Осылайша, қазақстандық жұмыс берушілер ата-аналарының бірі (заңды өкілдері) олармен еңбек шартын жасасса, жасөспірімдерді 14 жастан бастап жұмысқа алуға құқылы. Егер қызметкер 16 жастан асқан болса, ол шартқа өз бетінше қол қоюға құқылы. Бұл жағдайда жеке куәлікті сұрау жеткілікті болады. Егер лауазым сәйкес біліктілікті талап етсе, онда сертификат, курстарды бітіргені туралы сертификат және т.б. ұсынады. Сонымен қатар заңнамада жұмыс пен күндізгі оқу түрін қоса алып жүруге тікелей тыйым салынбаған», — деп түсіндірді заңгер.
Жібек Хамитова атап өткендей, Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасы 18 жасқа толмаған жұмыскерлердің ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары зиянды (ерекше зиянды) және (немесе) қауіпті жұмыстарда, сондай-ақ еңбек жағдайлары бар жұмыстарға алуға, орындалуы олардың денсаулығына және моральдық дамуына зиян келтіруі мүмкін орындарға (ойын бизнесі, түнгі ойын-сауық мекемелерінде жұмыс істеу, алкогольдік ішімдіктерді, темекі өнімдерін, есірткі құралдарын, психотроптық заттар мен прекурсорларды өндіру, тасымалдау және сату) алуға тыйым салады.
Сондай-ақ кәмелетке толмағандармен жұмыс берушінің мүлкі мен басқа да құндылықтарының сақталуын қамтамасыз етпегені үшін қызметкердің толық материалдық жауапкершілігін көздейтін лауазымдар мен жұмыстар бойынша еңбек шартын жасасуға жол берілмейді.
Сонымен қатар кәмелетке толмағандарды жұмысқа қабылдау кезінде түнгі уақытта – кешкі сағат 22.00-ден таңғы 6.00-ге дейін жұмыс істеуге, үстеме жұмыс істеуге, жиынтық жұмыс уақытымен жұмыс істеуге, вахталық және толық емес жұмыс күніне тыйым салу қарастырылған.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында 14 жастан 18 жасқа дейінгі адамдар үшін қысқартылған жұмыс уақытына қойылатын талаптар:
— 16 жастан 18 жасқа дейінгі жұмыскерлер үшін – аптасына 36 сағаттан аспайды.
— 14 жастан 16 жасқа дейінгі жұмыскерлер үшін – аптасына 24 сағаттан аспайды.
«Жұмыс берушіні таңдағанда абай болу керек және еңбек жағдайлары мен жалақы туралы сұрақтар қоюдан тартынбау керек. Сіз сондай-ақ басқа қызметкерлерден анықтама сұрай аласыз немесе компанияның беделін онлайн тексере аласыз. Барынша анықтама жинақтаңыз. Бұрынғы қызметкерлер компания туралы не жазғанын оқыңыз. Осылайша сіз кем дегенде жұмыс берушіден не күтуге болатынын білесіз. Сондай-ақ ең типтік заң бұзушылықтар қатарына жұмыс берушілердің кәмелетке толмағандарды жұмысқа қабылдау кезінде еңбек шартын жасамауы, жалақы төлемеу, жұмыс уақытын сақтамау, ҚР Еңбек кодексінде көзделген тыйымдар мен шектеулерді сақтамау екенін есте сақтаған дұрыс», — деп кеңес береді заңгер.
Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын бұзғаны үшін, оның ішінде балалар еңбегін пайдаланғаны үшін жұмыс берушілер «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасының Кодексіне сәйкес, атап айтқанда, адамды еңбек құқығынсыз жұмысқа жібергені үшін, еңбек шартын жасасу, еңбекке ақы төлеу талаптарын бұзғаны үшін, жұмыс уақытын заңсыз асырғаны үшін, еңбек саласындағы кемсітушілікке жол бергені, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылады.
«Егер сіз еңбек заңнамасын бұзсаңыз, сіз тұрғылықты жеріңіздегі немесе жұмыс берушінің орналасқан жері бойынша мемлекеттік еңбек инспекторына еңбек заңнамасының бұзылуы туралы шағыммен немесе сот органдарына хабарласуыңыз қажет. Еңбек шартының талаптары бұзылған жағдайда қызметкер еңбек заңнамасының бұзылғаны туралы шағыммен еңбек инспекциясы жөніндегі уәкілетті органға жүгіне алады», — деп түсіндірді Жібек Хамитова.
Шағым жұмыс берушінің аты-жөні, лауазымы, оның орналасқан жері және еңбек шартының талаптарын бұзу фактісінің сипаттамасы көрсетіле отырып, жазбаша беріледі. Қызметкердің құқықтарының бұзылуы анықталған жағдайда мемлекеттік еңбек инспекторы жұмыс берушіге бұзушылықтарды жоюды талап ететін ұйғарым шығарады. Еңбек заңнамасын бұзғаны үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік қарастырылғанын ұмытпаңыз.
Сарапшылардың пікірінше жас үміткерлердің түйіндемесінде көрсетілетін ең танымал лауазымдар – сатушы-кеңесші, сату жөніндегі көмекші-кассир, даяшы, бариста, сату жөніндегі менеджер, тұтынушыларға қызмет көрсету жөніндегі менеджер, байланыс орталығының операторы, байланыс орталығының маманы жән т.б.
