Астанада ерекше қажеттіліктері бар 34 мыңға жуық адам тұрады. Бұл ретте, мобильділігі шектеулі қазақстандықтар үшін кедергісіз орта құру мәселесі әлі шешілмеген. Өткен жылдың күзінде елімізде әлеуметтік инклюзияның бірінші ұлттық стандарты Қазақстан Республикасының 3846-2023 «Мүгедектігі бар адамдар мен мобильділігі төмен топтардың қажеттіліктерін ескере отырып, инфрақұрылым нысандары мен қызметтердің халыққа қолжетімділігі» ұлттық стандарты бекітілген.
Бұл қоғамға не береді және қазақстандықтардың өмірі қалай өзгеруі тиіс екенін бізге «Сарыарқа» ауданы әкімінің инклюзия бойынша штаттан тыс кеңесшісі Жанат Қабдолла түсіндірді. Әкімнің кеңесшісін астаналықтар жақсы біледі, ол қоғам қайраткері, «Еламан» Әлеуметтік инновациялар қорының мүшесі болып табылады және күн сайын мүгедектігі бар жандар арбасында жүріп-ақ белсенді өмір сүреді.
— Әлеуметтік инклюзия бойынша ұлттық стандарттың мәні неде екенін қысқаша айтып берсеңіз? Бұл құжаттың қабылдануы елде нені білдіреді және бұл қазақстандықтардың өміріне іс жүзінде қалай әсер етеді?
— Әлеуметтік инклюзияның ұлттық стандартын іс жүзінде енгізу біздің елімізде қоғамды мүгедектігі бар адамдар үшін жайлы, қолжетімді өмірдің жоғары стандарттарына жетелейтін өте маңызды және қажетті қадам болып табылады.
Қысқаша айтқанда, әлеуметтік инклюзия бойынша ұлттық стандарт бізге қалалар мен ауылдардағы барлық медицина нысандарының, тұрғын үйлердің, қоғамдық орындардың және басқа нысандардың қолжетімділігін уәде етеді. Мүгедектігі бар жандарға арналған пандустардың, лифттердің, жаяу жүргіншілер жолының, арнайы орындардың жоқтығы мүгедектігі бар жандардың күн сайын кездестіретін мәселесі. Бірыңғай стандартты бекіту арқылы еліміздегі мүгедектігі бар адамдардың өмір сүру сапасы жан-жақты өзгереді деп ойлаймын.
Осының барлығы мүгедектігі бар жандардың қоғамға кірігуіне ықпал етеді, өйткені үйден шыққан адамдар ауруханада, мектепте, дәріханада, Астананың әрбір дүкенінде және басқа қалаларда әлеуметтік инклюзия бойынша стандарт талаптары қатаң сақталатынын білетін болады. Қазір барлық құрылыс нормалары мен ережелеріне сай келетін пандустар, мүгедектігі бар жандар арбасын үйге кіргізу үшін шақыру түймелері бар, лифтілер бар және олар тар емес, кең, мүгедектігі бар жандарға қолжетімді. Осының барлығы қазақстандықтардың өмірін жайлы етеді, мүгедектігі бар адамдарымыз да барша қазақстандықтармен тең дәрежеде жұмыс істеп, оқып, өмір сүре алады.
Әрине, инклюзия бойынша ұлттық стандарт қазақстандықтардың өміріне оң әсерін тигізеді, өйткені пандустармен, жолдармен ыңғайлылық балаларын арбамен таситын аналарға, қарт адамдарға және ауруханалардан жаңа шыққан немесе ота жасатқан науқастарға да қажет.
— Астанада көшелерде, автобустарда арбаға таңылған адамдарды аз көреміз. Менің ойымша, біздің қала олар үшін ыңғайсыз…
— Елордада мүгедектігі бар 34 мыңнан астам адам тұрады. Бұл көрсеткіштің қаншалықты үлкен екенін елестете аласыз ба, бірақ, өкінішке орай, біз көшеде мүгедектігі бар жандарды аз көреміз. Мұның өз себептері бар. Жалпы, адамдардың мүгедектігі бар адамға деген көзқарасынан бастайық. Білесіз бе, біздің елде заңнамалық деңгейде «мүгедек» сөзі қолданылмайды! Бұл сөз адамды денсаулық критерийі бойынша кемсітеді, өйткені ол ең алдымен адам, содан кейін ғана адамның ерекшелігі. Заң бойынша барлығының, соның ішінде мүгедектігі бар азаматтардың да құқықтары тең, бірақ біздің қоғам бұны БАҚ беттеріндегі жарияланымдардан бастап, көшедегі қарапайым жол-жөнекей өтіп бара жатқан адамдарға дейін түсінбейді және бұл мәселені терең түсінуге ниет білдірмейді. Барлығы үшін «мүгедек» сөзін мобильділік мәселелері бар адамды немқұрайлы сипаттау оңайырақ. Мұның бәрі бейсаналық, тіпті қоғамның эмоционалды жетілмегендігін көрсетеді.
Әрине, ерекше қажеттіліктері бар адамдарды біздің қалаларымыздың көшелерінде кездестірмеудің басты мәселенің бірі — олардың пәтерлері мен үйлерінен шыға алмайтындығы.
Тірек-қозғалыс аппараты бұзылған, есту қабілеті нашар, көру қабілеті бұзылған және басқа да көптеген адамдар үшін қалада жүріп-тұруға жағдай жасалмаған.
Әлеуметтік инклюзияның бірыңғай ұлттық стандартын қабылдау Астанадағы әрбір ғимаратты, пандустарды өзгертуге көмектесіп қана қоймай, жалпы қаланың инфрақұрылымын мүгедектігі бар адамдар үшін қолайлы етеді деп сенемін.
Мәселен, бүгінде супермаркеттерде, сауда орталықтарында неліктен мүгедектігі бар адамдар аз? Тағы да айта кетейін, сауда орталығына немесе кинотеатрға кіруге жағдай жоқ, Астанада көктайғақ, қар жауып жатыр, яғни тротуарларды қар басып жатты, арбадағы жандар бұл жерден өте алмайды… Қалада тротуарлар мен жолдардағы қарды кеш тазалап жатқанын білетін көптеген адамдар күннің жылынуын күтіп, айлар бойы үйде отырады.
— Нақтырақ айтыңызшы, маркетингтік тілмен айтқанда, ерекше қажеттіліктері бар қазақстандықтардың «ауырсынулары» неде?
— Ауырсыну-кез келген адамның өмірінің ажырамас серігі, ал ерекше қажеттіліктері бар қазақстандықтарда олардың саны тым көп. Алдындағы баспалдақты көріп, баланы ғимаратқа апаратын пандус таппай, арбаға таңылған баланың анасының қалай үнсіз жылайтынын білесіз бе?
Стандартқа сай келмейтін пандустардың немесе пандустардың жоқтығы, лифттердің жоқтығы, дүкендер мен сауда орталықтарындағы жабдықталмаған дәретханалар, инватаксидің жеткіліксіздігі, маған сеніңіз, мұндай «ұсақ-түйек» нәрселер мүгедектігі бар жандардың өмірін үздіксіз азап өмірге айналдыра алады.
Тағы бір мәселе – қалада автоматты мүгедектігі бар жандар арбасын пайдаланатын адамдар үшін зарядтау станцияларының жоқтығы. Көктайғақ пен қардың және тротуарлардың нашар тазалануына байланысты адамдар аялдамаға жете алмай отыр. Ал жылы аялдамаларда пандустар жоқ, әлде ыңғайсыздығы соншалық, мүгедектігі бар жандар арбасында отырғандар жылы аялдаманың қасында тоңып, автобус күтеді.
Үлкен қиындықтардың бірі – тұрғын үй мәселесі. Мүгедектігі бар адамдар жылдар бойы кезекте тұрады, нәтижесінде тұрғын үй стандартқа сай келмейтін тар өткелдер мен шағын кіреберіс ойықтармен беріледі. Тұрғындар арбамен пәтерлеріне кіру үшін өз қаражатына жөндеу жұмыстарын жүргізуге мәжбүр. Жасыратыны жоқ, қандай да бір себептермен мүгедектігі бар азаматтарға баспана қаланың шалғай аудандарында беріледі.
Мен өзім қалада мүгедектігі бар жандар арбасында белсенді түрде қозғаламын және қала өмірінің барлық «рахатын» сезіндім.
— Айына бір рет сіз Астананы автобустармен аралайсыз, сондықтан автопарктер сізден қорқады дейді. Бұл рас па?
— Иә, мен қалада инклюзияны дамыту жөніндегі кеңесші ретінде қаланы үнемі аралап тұрамын. Жалпы, мен қоғамдық көлікті үнемі қолданамын және ерекше қажеттіліктері бар азаматтардың кездестіретін барлық мәселелерін көремін. Қала әкімі Жеңіс Қасымбекпен қоғамдық көліктердің қолжетімділігі мәселесі бойынша талай рет кездесіп, автобустар шығаратын зауыттардың өкілдерімен кездесіп, мүгедектігі бар адамдардың тілектерін барынша түсіндіріп, жеткізуге тырысамыз.
Айтпақшы, мен көлік сарапшысы ретінде қоғамдық көлік жүргізушілеріне ай сайын тренинг өткізіп тұрамын. Мен мүгедектігі бар азаматтарға қоғамдық көлікке кіруге қалай дұрыс көмектесу керектігін, мысалы, мүгедектігі бар жандар арбасын сындырып алмау үшін қай жерге тұрғызуға болатынын көрсетемін және айтамын. Бізде көлікте көптеген бұзушылықтар орын алуда, әлі күнге дейін пандустың қалай ашылатынын білмейтін автобус жүргізушілері бар.
Орын тапшылығы бар автобус бағыттары бар немесе бір орынға балалар арбасын немесе мүгедектігі бар жандар арбасын орналастыру мәселесі орын алады. Бұл мүгедектігі бар жандардың еркін жүріп-тұру құқығының бұзылуы деп санаймын. Жүргізушілер менен қорқады емес, олар мені таниды, олар менің кезекті тексеру жасап немесе басқа жүргізушілер үшін тәжірибелік сабақтар өткізетінімді біледі. Менің арманым – мүгедектігі бар кез келген адам біздің Астанада және бүкіл республика бойынша А нүктесінен В нүктесіне дейін тыныш және жайлы жете алуы. Барлық қазақстандықтардың Қазақстанда қолжетімді әрі жайлы өмір сүргенін қалаймын.
