Қазақстандықтар еңбек эмиграциясы үшін қай елдерді таңдайды?

Қазақстандық еңбек мигранттарын қабылдайтын негізгі ел – Ресей.

Мамыр айының соңында Халықаралық көші-қон ұйымы (ХКҰ) Қазақстандағы көші-қон мобильділігі туралы соңғы ағымдағы деректерді жариялады. Есеп 2024 жылғы қаңтардағы мәліметтерді ұсынады, ол тек Орталық Азия елдерінен келген еңбек мигранттарына ғана емес, сонымен қатар жоғары жалақыға басқа елдерге кетіп жатқан қазақстандықтарға да қатысты. Бұл адамдар кімдер және олар шетелге жұмыс істеуге не үшін барады? Көші-қон саласындағы сарапшылар жүргізген зерттеу негізінен Еуропада жұмыс істеуге ұмтылады деген қазақ эмигранттары туралы кең таралған пікірді жоққа шығаруға мүмкіндік береді. Қазақстандықтардың екі тобы — қазіргі уақытта шетелде жұмыс істеп жүргендер және елге оралғандар туралы статистикалық мәліметтерді талдау Қазақстандағы эмигранттың портретін анықтауға мүмкіндік береді.

Зерттелгендердің бірінші тобына қазір шетелде тұратын эмигранттар кірді: 10,5 мың адам. Оның ішінде қазақстандықтардың 82 пайызы Ресейде жұмыс істейді. Қазақстан Республикасынан қоныс аударғандар саны бойынша екінші орында Түркия, үшінші орында – Германия. Зерттеу тобының үштен екісі Ресей қалаларына жұмыс істеуге кеткен Қостанай облысының тұрғындары болды. Қайтып оралған мигранттар санатында (6 мың адам) көрсеткіштер бірінші топпен ішінара сәйкес келеді: елге оралғандардың 69,4%-ы Ресей Федерациясына жұмыс істеуге кеткен, 12,6%-ы жоғары жалақыға Өзбекстанға, 6,1%-ы Оңтүстік Кореяға кеткен азаматтар.

Маңызды ескерту: ХБҰ ұтқырлықты қадағалау матрицасы мигранттардың өздеріне жүргізілген сауалнамаларға және үкіметтік емес ұйымдардың деректеріне негізделген зерттеу болып табылады. Ол абсолютті сандық деректерді емес көші-қон процестерінің динамикасы мен сипатын бағалауға мүмкіндік береді. Қазақстандық эмигранттардың тұрғылықты елдер бойынша үлес салмағы туралы ХБҰ тұжырымдары Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Көші-қон комитетінің деректерімен сәйкес келетінін атап өткен жөн. Мемлекеттік мекеменің мәліметінше, өткен жылы еңбек эмиграциясында 194 мың қазақстандық азамат болған. Олардың 84 пайызы Ресейде, 9,3 пайызы ғана Еуропа елдерінде тұрып, жұмыс істеген.

Мұндай үлкен айырмашылықтың себептері Ресейдің географиялық жақындығымен емес, Еуропалық және Еуразиялық экономикалық одақтардың көші-қон заңнамасындағы айырмашылықтармен байланысты. Көптеген басқа факторлар да маңызды: визасыз тәртіп, ортақ еңбек нарығы, орыс тілін білу және мерзімді шекарадан өту кезінде қиындықтардың болмауы. Бұл ретте ресейлік жұмыс берушілер ұсынатын жалақы Еуропа елдерімен салыстырғанда айтарлықтай төмен.

Кез келген еуропалық елде жұмыс істеуге келісімшарт жасасу үшін қазақстандық азамат әлдеқайда көп кедергілерден өтуі керек. Алдымен визаны, рекрутингтік агенттік қызметтерін, сақтандыруды және рейстерді төлеу керек. Келген елдің тілін үйренуді бастаған жөн, бірақ бұл міндетті шарт емес. Дегенмен статистикаға сүйенсек, шетелде жақсы ақша тапқысы келетін кейбір қазақстандықтар үшін бұл кедергілер еңсерілмейтін кедергілер емес. Мәселен Ұлыбританияда тиісті комитеттің мәліметі бойынша 5 мың қазақстандық жұмыс істейді. Бұл ел шынымен де 2022-2023 жылдары Орталық Азиядан келетін иммигранттар ағынын айтарлықтай арттырды. Бұл елдің агроөнеркәсіптік кешенін қолдау жөніндегі арнайы мемлекеттік бағдарламаның арқасында болды, сол кезде британ билігі шетелдіктерді фермаларда жұмыс істеуге тартуға арналған квоталар санын едәуір арттырды. ХБҰ мәліметтері бойынша, Қазақстан Республикасынан Ұлыбританиядағы маусымдық жұмысшылардың саны 2023 жылы 87,6%-ға өсіп, 5 мың адамға жетті. Бірақ сонау 2021 жылы бұл елге небәрі 400-ге жуық қазақстандық келген.

Еуропалық және ресейлік жұмыс берушілер ұсынған еңбек жағдайлары мен табыс деңгейі салыстырып қарастырып көрейік. Қазақстандағы заңды онлайн платформалар мен рекрутингтік агенттіктердің ақпаратына сүйене отырып, қазақстандықтар үшін Ресейдегі бос жұмыс орындарының екі үлкен тобын ажыратуға болады. Біріншісі жұмысшы мамандықтары бойынша әртүрлі аймақтарда жұмыс істеуді қамтиды.

Жалақы жұмыстың күрделілігіне қарай 300–500 мың теңге. Екінші топқа Ресей Федерациясының қиыр солтүстік аймақтарындағы жұмыс орындары жатады. Бұл – жалақысы жоғары (шамамен 1 млн. теңге), бірақ вахталық әдіспен және қиын климаттық жағдайда жұмыс істейтін жұмыс түрлері. Мұндай жұмысқа жұмсалатын шығындар минималды: медициналық тексеруден өту және жұмыс орнына билеттерді төлеу.
Еуропа елдерінде ұсынылатын табыс тіпті төмен білікті жұмыс санатында да жоғары болуы мүмкін. Мысалы Ұлыбританиядағы фермада құлпынай теруші болып жұмыс жасай отырып, айына 737 мыңнан 1,3 миллион теңгеге дейін табыс табуға болады (күніне 8 сағаттан 12 сағатқа дейін жұмыс істегенде). Мұндай жұмысқа жұмсалатын шығындар да айтарлықтай болады. Рекрутингтік агенттіктің қызметі мен алты айға Шенген визасын алу шығындары шамамен 970 мың теңгені құрайды. Трансфер тағы плюс ел мен маусымға байланысты 200-270 мың теңге сомасында шығындар болуы мүмкін. Кейбір шетелдік жұмыспен қамту агенттіктері жұмыс берушінің құжат рәсімдеу және әуе жол жүру шығындарының бір бөлігін өтейтінін уәде етеді.

Қызметтердің бағасы туралы барлық мәліметтерді ресми тіркелген агенттіктерден алынған. Қандай да бір күтпеген жағдай орын алған жағдайда аталған осы мекеме басшылары төлем мәселесін шешуге және үйлеріне қайтаруға көмектесуге міндетті.
ХБҰ мамандары қазақстандықтардың жұмысқа орналасу сәтін қауіпсіз еңбек эмиграциясын дамытудағы кедергілердің бірі деп санайды. Ағымдағы жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығын дамыту және көші-қон мәселелеріне арналған дөңгелек үстелде халықаралық ұйымның сарапшылары Ұлыбританияда жұмыс тапқан кезде қазақстандықтар делдалға қызметтері үшін көп ақша төлейтініне назар аударды. Кейде сомалар бірнеше қызметкердің жалақысына тең болады.

ХКҰ сарапшыларының тұжырымдарына сүйенсек, шетелге жұмыс істеуге баратын қазақстандықтар шетелде маусымдық жұмыс арқылы несиені қайтарып, ипотеканы жауып, қаржылық жағдайын жақсартқысы келетін адамдар. ХБҰ-ның ұтқырлықты бақылау матрицасына сәйкес эмигранттардың 46% шетелге кетудің дәл осы себептері болған. Жағдайлардың 26% дерлік респонденттер эмиграцияға шешім қабылдауға мәжбүр еткен отбасылық проблемалары бар екенін көрсетті. 19%-ы басқа елге оқуға, тағы 6%-ы емделуге кеткенін айтты.