Қазақстандық бизнес-жаттықтырушы мектеп оқушылары үшін де, олардың ата-аналары үшін де пайдалы кеңестерімен бөлісті.
Мамандық таңдау — бұл өте маңызды және жауапты қадам, оған байыпты қарау керек. Ол үшін материалды ғана емес, моральдық қанағаттандыру үшін қалай дұрыс таңдау керектігін анықтауға тырысайық.
Бизнес-жаттықтырушы, мұғалім Самат Панов қазақстандық мектеп оқушыларының мамандық таңдауына кедергі болатын бірнеше негізгі кедергілер бар екенін атап өтті. Оның пікірінше, қазіргі балалар Интернеттегі ақпараттың көптігіне қарамастан, «мамандықтар әлемі» туралы нашар ақпарат алады және айналасындағылардың ықпалында болады.
2021 жылы кім болып жұмыс істеген тиімді?
Кейбір мамандықтар өзектілігін жоғалтуда. Мамандықтар ішінде жойылу қаупі төнетіндері де бар. Мысалы кейбір болжамдар бойынша курьерлік мамандық жақын арада жоғалады, бірақ коронавирустық пандемия аясында біз курьерлерге деген сұраныстың күрт өскенін көреміз.
«Жас жігіттер кейбір мамандықтардың өсу әлеуеті жоғары екенін, кейбір мамандықтар алдағы 20-30 жыл ішінде тұрақты болып, ал кейбіреулері біртіндеп құрып кететінін түсінуі керек. Осыған сүйене отырып, мен ең алдымен мамандыққа емес, бағыт-бағдарға назар аударуға кеңес берер едім. Өйткені бағыттар бойынша кейбір мамандықтар жойылып кетуі мүмкін, ал кейбіреулері керісінше өседі», — деп бөлісті маман.
Назар аударуға тұрарлық 6 бағыт:
IT нарығы
Ақпараттық технологиялар мамандары арасында еңбек нарығы бәрінен бұрын мақсатты және контексттік жарнаманың шеберлеріне, электрондық пошта маркетологтарына, SMM және SEO мамандарына, бағдарламашыларға, мобильді қосымшалар жасаушыларға, Big Data талдаушыларына, жоғары білікті инженерлерге, HR дамыту бойынша мамандарға мұқтаж болады.
Медицина
Коронавирустық пандемия дәрігерлер мен медициналық қызметкерлердің еңбегі құрметті және сұранысқа ие екенін көрсетті. Сондықтан өздерін медицинамен байланыстыруға шешім қабылдағандар далада қалмайды. Медицина саласында танымал мамандықтардың арасында жұқпалы аурулар бойынша мамандар, фтизиатрлар, онкологтар, хирургтар, косметологтар, гинекологтар және эндокринологтар бар.
Сәулет және инженерия
Жылу мен электр энергиясын үнемдеу тек жақсы әдет ғана емес, қажеттілік ретінде қарастырылатын болады. Мұны «пассивті» немесе энергиясыз үйде, яғни оның иелеріне ресурстарды мүмкіндігінше үнемдеуге көмектесуге арналған ғимаратта тұру арқылы жасау әлдеқайда оңай. Бұл үшін сәулет және инженерия саласының мамандары қажет болады.
Білім
2020 жылы көптеген білім беру мекемелері желіге қосылған кезде әдеттегі мұғалімдік мамандық тәлімгерге немесе жеке жаттықтырушыға айналады. Болашақта қашықтықтан оқыту білім алу мен табысты мансап құрудың қалыпты құралына айналады.
Сервис
Адам кез келген жағдайда сервиспен бетпе-бет келеді. Үздік компаниялар әрдайым сервистің баламасын ұсынады: егер сіз тып-тыныш қана өзіңіз тауарларды таңдап алып сатып алғыңыз келсе, онда сізге робот керек, ал егер сіз әңгіме-дүкен құрып, сұрақтар қойғыңыз, кеңес алғыңыз келсе, сізге кеңесші қажет. Мысалы дүкенде кеңесші бар деген белгі болады және егер сіз бірдеңе білгіңіз келсе, оның көмегіне жүгіне аласыз.
Психология.
Адамдардың өмірі қаншалықты жайлы бола бастаса, адамдар соғұрлым өздері үшін психологиялық проблемалар ойлап таба бастайды. Осыны ескере отырып, адамдар болашақта психолотарға зәру болары анық. Психологияның болашағы ақша табуға болатын психологияда. Бірақ ең жақсы мамандар өз жұмысының ұзақ мерзімді салдары туралы, олардың ақыл-ойды сақтауға қосқан үлесі туралы, ғылымға құрмет пен ақылға деген сенімділік арқылы ақша табады.
Жасөспірім таңдаған бағыттан басқа, өз бойындағы дағдыларды дамытуға назар аударған жөн, дейді Самат Панов.
«Бүгінгі күні жастар өзінің дағдыларын дамытуы керек, олардың ішінде жұмсақ дағдылар («икемді дағдылар» — ағылшын тілінен аударылған), яғни өмірлік мәселелерді шешу және басқа адамдармен жұмыс істеу, ақпаратты талдау қабілеті. Сондай-ақ бағдарламалау дағдылары, көпшілік алдында сөйлеу және өзге де дағдылар бүгінгі күні маңызды», — деді ол.
Қорытындылай келе Самат Панов дұрыс таңдау жасау дегеніміз — адамның мүмкіндіктерін, оның қабілеттерін, денсаулық жағдайын, білімі мен дағдыларының деңгейін ескере отырып, қызықты әрі тартымды, қол жетімді, сонымен қатар іске асыруға болатын мамандықты табу деген сөз. Сондықтан мамандық таңдауда ең бастысы — сіздің бейімділіктеріңізді, қабілеттеріңіз бен қызығушылықтарыңызды ескеру, бұл еңбек нарығында таңдалған мамандыққа деген сұранысты да қамтиды.
Мамандықты қалай дұрыс таңдауға болады?
Жасөспірімдік жасқа дейін ата-ана маңызды рөл атқарады, өйткені бала оларға тәуелді. Сондықтан олар балаға өзін әр түрлі қызмет түрлерінде байқауға көмектесуі керек: спорт, интеллектуалды үйірмелер, шығармашылық және басқалар.
«12-13 жасқа дейін балаға мүмкіндігінше әр түрлі үйірмелер мен секциялармен айналысқан жөн. Сонда бала өзінің таңдауы бар екенін түсініп, оны бір нәрсеге тоқтатады», — деп түсіндірді бизнес-жаттықтырушы.
Жасөспірімдік жастан бастап «мамандықтар әлемін» зерттеу, сыртқы және ішкі ортаны талдау, бақылау және бағалау қажет.
«Мен қалаймын, мен жасай аламын, маған керек» деген ұстанымға сәйкес жасөспірім кәсіби, жеке және мансаптық тұрғыдан не нәрсеге қол жеткізгісі келетінін түсінуі керек: қанша ақша табу керек; қай жерде тұру керек; қайда жұмыс істеу керек деген сұрақтарды өзіне қоюы керек.
«Ол қызметкер болғысы келе ме? Жеке кәсіпкер немесе шығармашылық мамандық иесі болғысы келе ме?» Осыдан кейін бірнеше бағыттарды анықтай отырып, олардың ішінен жеткіншектің қажеттіліктерін, қызығушылықтары мен тілектерін азды-көпті қанағаттандыратын мамандықты таңдайды», — деп Самат Панов өз кеңестерімен бөлісті.
Сонымен қатар жаттықтырушы мамандықтың әлеуеті мен болашағы болуы керек, өйткені олардың кейбіреулері өзектілігін жоғалтуда деп атап өтті.
Мамандық таңдауда не немесе кім көмектеседі?
Ата-аналар
Мамандық таңдауда ата-аналар көмектеседі. Олар, әдетте, өз баласының күшті және әлсіз жақтарын, оның қызығушылықтары мен бейімділіктерін біледі — олар бүкіл өмір бойына (немесе оның маңызды бөлігі) бизнес таңдау кезінде жақсы кеңестер бере алады.
Тәжірибе
Егер теория жүзінде жасөспірім өзіне ұнайтын мамандықтың қандай екенін түсінсе, оның пайдасына таңдау жасауға асығудың қажеті жоқ. Мамандықты өзіңіз үшін «байқап көру» керек, интернатурадан өткеніңіз жөн, яғни егер жасөспірім дәрігер болғысы келсе, кеңсеге немесе ауруханаға баруы керек. Бұл оған мамандықты мүмкіндігінше түсінуге, оның мәнін игеруге, күндіз не істейтінін және қандай міндеттерді шешуге тура келетінін білуге мүмкіндік береді.
«Мен мектепте оқып жүргенде Алматыдағы шекара мектебіне оқуға түсуге дайындалып жүр едім, шекарашы болғым келді. 10-шы сыныпта нағашым мені өзінің әскери бөліміне алып барды, бір апта өткеннен кейін бұл істің менікі емес екенін түсіндім. Мен казармада тұрып, офицерлердің өмірі неден тұратындығын көруге мүмкіндік бергені үшін ағама әлі де ризамын», — деді Самат Панов өз өмірлік тәжірибесін еске алып.
Кәсіптік бағдар
Адамның болашақ кәсібін анықтауға деген қызығушылықтары мен бейімділіктеріне мүмкіндік беретін тағы бір әдіс — бұл тестілер мен мансап бойынша кеңес берушілердің, жеке даму жаттықтырушыларының көмегі арқылы анықтау. Бір тесттің көмегімен балаға қандай мамандық қолайлы екенін анықтау мүмкін емес: заманауи әдістерге психологтар бақылайтын тесттер немесе арнайы тапсырмалар кіреді. Тесттердің мәні — диагноз қою, тану және: «Міне, бұл мамандық саған сәйкес келеді немесе сәйкес келмейді» деп айту емес. Баланың мамандықтар туралы ақпарат алуы маңызды. Тесттер жасөспірім бойында қазір қандай қабілеттер мен тілектер бар екенін және оларды кәсіби іс-әрекетте қалай жүзеге асыруға болатындығын түсінуге көмектеседі. Мансапқа бағдар беру бір реттік шешім емес, ұзаққа созылатын процесс.
Бір мамандық — бір өмір? Оны өзгерту мүмкін бе?
Бизнес-жаттықтырушы осы сұраққа жауап бере отырып, мектеп оқушылары қоршаған әлем, әсіресе «мамандықтар әлемі» туралы түсініктері аз екенін атап өтті.
«Олар өздерін нашар түсінеді, өзін-өзі анықтау проблемасы бар. Бұл, әрине, мамандық таңдау саласына әсер етеді. Әрине, өмір бойына мамандық таңдағандар да бар. Олар кім болғысы келетінін мектептен білген болуы мүмкін және осы мамандық аясында олар өмір бойы жұмыс істеп, мансап құрады», — деді Панов.
Оның пікірінше, бүгінде бір мамандықты өмір бойына таңдау өте қиын. Сізге үнемі қайта даярлау, қосымша білім алу қажет. Бұл әлемнің бір орында тұрмай, үнемі өзгеріп отыруымен байланысты. Қазіргі заман адамы оған бейімделуі керек — оның біліктілігі мен білімін үнемі жетілдіру қажет.
«Мамандығыңыздан мысалы ұқсас мамандыққа ауысуға немесе кәсіби траекторияңызды түбегейлі өзгертуге болады. Айтпақшы кез-келген жаста мамандықты өзгертуге болады. Әрине, жасы ұлғайған сайын, физиологиялық, интеллектуалдық тұрғыдан мұны істеу қиынырақ болады. Бірақ менің ойымша мамандықты өзгертудің азды-көпті оңтайлы жасы 50 жасқа дейін. 50 жылдан кейін сіз оны өзгерте аласыз, бірақ оны жасау әлдеқайда қиын болады», — деді ол.
Бизнес-жаттықтырушы егер адам қазіргі кәсібіне қанағаттанбаушылық сезінсе, өзгеріске жол беру керек немесе қорықпау керек, оны өзгертудің жолдарын іздеу керек деп баса айтты. Адам неғұрлым тезірек сүймеген кәсібін өзіне көбірек қанағаттандыратын мамандыққа ауыстыра отырып, сүйікті жұмысынан кетуге шешім қабылдаса, соғұрлым оның өмірі жақсарады.
Айтпақшы, әртүрлі дағдыларды біріктіруге болмайды деген түсінік дұрыс емес. Ол үшін сіз өз қызметіңізде жан-жақтылығыңызды дамытуыңыз керек.
Егер ата-анам бір мамандықты талап етсе, мен басқа мамандық таңдағым келсе?
Бұл жағдайда Самат Пановтың айтуы бойынша, егер сіз өз таңдауыңызға сенімді болсаңыз, онда ол туралы дәлелді түрде дау айта аласыз және шешімнің салдары үшін жауапкершілікті өз мойныңызға алуға дайын болсаңыз, өз таңдауыңызды өзгертпеңіз.
«Егер жасөспірім өзінің дұрыс таңдау жасағанына сенімді болмаса, ал ата-аналар олардың пікірінше сізге сәйкес келетін мамандықтың пайдасына дәлелдер келтірсе, оларды тыңдаған дұрыс. Бірақ, ең дұрысы, бала өзі мамандық таңдап, кім болғысы келетінін алдын-ала білуі керек», — дейді Самат Панов
