Әлеуметтік мәселелерді уақтылы және тиімді шешу кез келген елдің басшылығы үшін негізгі міндеттердің бірі болып табылады және Қазақстан да бұл позицияны ұстанады. Егер таяуда ғана «әлеуметтік кәсіпкерлік» ұғымы қазақстандықтар үшін беймәлім нәрсе болса, бүгінде бұл анықтама елдің заңнамасында ресми түрде бекітілген және әлеуметтік кәсіпкерлер өз қызметінде мемлекеттің қолдауына сенуге құқылы.
Айта кету керек, әлеуметтік кәсіпкерліктің өзі әдеттегі бизнеске қарағанда пайданы барынша көбейту міндетін қоймайды. Бизнестің бұл түрі белгілі бір әлеуметтік мәселені шешу үшін тауарлар өндірісін немесе қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге арналған. Бірақ шебер және тиімді саясатпен әлеуметтік кәсіпкерліктің ел экономикасына қосқан үлесі айтарлықтай сезілуі мүмкін.
Әлеуметтік кәсіпкерлікті дамытудың әлемдік тәжірибесі
Әлеуметтік кәсіпкерлік үшін ең дамыған және қолайлы мемлекеттік саясат Ұлыбританияда, АҚШ-та және Оңтүстік Кореяда жүргізілуде. Бизнесті қолдаудың және даму институттарының дамыған құрылымының арқасында бұл елдерде экономикада әлеуметтік кәсіпкерліктің кең және ұйымдастырылған секторы бар.
Әлеуметтік кәсіпкерлік әзірге даму сатысында тұрған елдердің өзінде-Канада, Чили, Италия, Малайзия, Таиланд, Польша, Түркия – мемлекеттік қолдаудың және даму институттарының болуы экономиканың көптеген секторларында үкіметтік емес ұйымдар мен әлеуметтік кәсіпкерлердің үлкен санының пайда болуына ықпал етеді.
Әлеуметтік кәсіпкерлікті қолдау және дамыту мақсатында билік мұндай бизнеске әртүрлі преференциялар береді. Мысалы, Ұлыбританияда айналымнан 50 мың фунт стерлингке дейін 25% — ға дейін арзан кредиттер беріледі, ҚҚС-ты үш айға кейінге қалдыру ұсынылады, 300-ден 500 мың фунт стерлинг сомасына гранттар беріледі. АҚШ-та әлеуметтік кәсіпкерлік жобасын іске асыру шығындары өтеледі, сондай-ақ 1-ден 5 млн АҚШ долларына дейінгі гранттар және үкімет кепілдігімен жеңілдікті кредиттер бөлінеді. Ұқсас құралдар Оңтүстік Кореяда да қолданылады-жеңілдетілген несиелер, 2 жыл ішінде жалақы шығындарын жабуға арналған гранттар.
Әлеуметтік кәсіпкерлікті дамытудағы Қазақстан жолы
Қазақстан әзірге әлеуметтік кәсіпкерлік дамыған мемлекеттердің қатарына кірмейді, алайда алғашқы қадамдар жасалды. Ағымдағы жылдың жазында Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жағдайды жақсартуға бағытталған әлеуметтік кәсіпкерлікті дамыту мәселелері жөніндегі заңға қол қойды. Әлеуметтік кәсіпкерлікті дамыту мәселелері бойынша заңнамаға түзетулер енгізу бойынша жұмыс 2020 жылдың күзінде басталды және 2021 жылдың наурыз айында құжат Парламент Сенатында ұсынылды. Жоғарғы палата спикері Мәулен Әшімбаев атап өткендей, қазіргі қазақстандық қоғамда әлеуметтік кәсіпкерлікке сұраныс артып келеді және бағыттың өзі жалпы әлемдік трендке айналуда. Ол әлеуметтік кәсіпкерлік институты дамыған елдерде мұндай бизнес экономикаға елеулі үлес қосатынын атап өтті.
«Ұсынылған заң жобасы әлеуметтік кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпкерлерді жүйелі қолдауға бағытталған. Ол әлеуметтік кәсіпкерліктің негізгі тұжырымдамасын және осы қызмет түрінің мақсатын анықтайды. Құжатта сондай — ақ мемлекеттік қолдаудың нақты тетіктері жазылған», — деді Сенат Төрағасы.
Атап айтқанда, құжатта әлеуметтік кәсіпкерлік ұғымына анықтама беріледі, әлеуметтік бизнес субъектілерінің негізгі міндеттері мен санаттары, әлеуметтік кәсіпкер мәртебесін беру тетігі белгіленеді, сондай-ақ мемлекеттік қолдау шаралары көзделеді. Сондай-ақ, әлеуметтік кәсіпкерлер деп аталуы мүмкін адамдар үшін төрт негізгі критерий белгіленеді: олардың үшеуі жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, олар өндірген тауарларды өткізуге ықпал ету арқылы халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдауға бағытталған, ал төртіншісі заңда көзделген салалардағы әлеуметтік пайдалы мақсаттарды және әлеуметтік проблемаларды шешуді көздейді.
Осылайша, «әлеуметтік кәсіпкер» мәртебесін ресми түрде алу үшін бизнесмен міндетті шарттардың бірін орындауы қажет: азаматтардың әлеуметтік осал санаттары үшін қызметкерлердің жалпы санының кемінде 50% — ын құрайтын сапалы жұмыс орындарын құру; халықтың әлеуметтік осал топтарына арналған тауарларды шығару, оларды өткізуден түсетін табыс кәсіпорынның жалпы табысының кемінде 50% — ын құрауы тиіс; әлеуметтік қызметтер, сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру, тәрбие, мәдениет және спорт саласында қызметтер көрсету. Айта кету керек, халықтың әлеуметтік осал топтарының салалық тізбесіне 1, 2 және 3 топтағы мүгедектігі бар адамдар ; көп балалы және толық емес отбасылардан шыққан жұмысқа қабілетті азаматтар; мүгедектігі бар бала тәрбиелеп отырған ата-аналар; бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған, химиялық тәуелділіктерден емделген азаматтар, зейнетақы және зейнетақы алдындағы жастағы адамдар және басқалар кірді.
Әлеуметтік кәсіпкерлердің қызметін есепке алу және мониторингілеу үшін әлеуметтік кәсіпкерлік субъектілерінің тізілімі қалыптастырылатын болады. Сондай-ақ мемлекеттік қолдау шараларын көрсету бойынша шешімдер қабылдайтын өңірлік комиссиялар құрылатын болады.
Жаңа заңның арқасында Қазақстандағы әлеуметтік кәсіпкерлік субъектілері инфрақұрылымды қамтамасыз ету, гранттық қаржыландыру, кредиттер бойынша мөлшерлемелерді субсидиялау, мүліктік қолдау, салық жеңілдіктері, оқыту және ақпараттық сүйемелдеу, сондай-ақ акселерациялық бағдарламалар арқылы іскерлік серіктестерді іздеуге және дамытуға көмек сияқты мемлекеттік қолдауға сене алады.
Қаржы министрлігінің деректеріне сәйкес, бүгінгі таңда 100-ге жуық компания жеңілдікті салық салуды пайдаланады, бірақ Қызметі Әлеуметтік бағытталған компаниялар саны көп және бұл сан жыл сайын өсіп келеді.
«Бұған азаматтық қоғамды дамыту және бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің жаңа деңгейі, мемлекеттік-жеке меншік әріптестік жүйесін нығайту және мемлекеттің бірқатар әлеуметтік функцияларын бәсекелі ортаға беру ықпал етеді», — деп атап өтті Мәжіліс депутаты Екатерина Смышляева.
Әлеуметтік кәсіпкерлерге мемлекеттік органдар ғана емес, ұлттық холдингтер мен даму институттары да қолдау көрсетеді.
Пайдаға емес, көмекке баса назар аудару
Назарбаев Университетінің еріктілері мен студенттері құрған «Künde» кафесінің әлеуметтік жобасы Қазақстанда әлеуметтік кәсіпкерліктің күш алып келе жатқанының жарқын мысалы болып табылады. Жоба авторлары атап өткендей, олар өз жұмыстарымен психикалық денсаулығы мен психикалық даму ерекшеліктері бар адамдарға көмектесуге тырысады.
«Бүгінгі таңда Қазақстанда 674 мыңға жуық мүгедектігі бар адам тіркелген, бұл адамдардың 3% — дан азы жұмысқа орналасқан. Психикалық дамуы бар адамдарға одан да қиын-оларға аз адамдар көмектеседі, олардың құқықтары шектеулі және қоғамнан оқшауланған. Денсаулық сақтау министрлігі жыл сайын алғаш рет психикалық аурулар мен менталдық бұзылулар сыныбының диагнозы қойылған 100 мың науқасты тіркейді. «Künde» мақсаты-психикалық денсаулығы мен психикалық даму ерекшеліктері бар адамдар үшін оқшаулануға жол ашу. Сондай — ақ, психикалық денсаулық тақырыбын талқылауды жарыққа шығарыңыз, өйткені бұл невроздан бастап депрессия мен суицидтік ойларға дейін барлығына қатысты, әр екіншісі осыған тап болады», — дейді құрылтайшылар.
Жоба авторлары психикалық даму ерекшеліктері бар адамдарға толыққанды жұмыс табуға, достар шеңберін табуға және бақытты өмір сүру құқығын бере отырып, түсінікті, заманауи және инклюзивті қоғам құруға ниетті.
«Бізді аяушылық сезімі емес, дәмді тамақтану және жақсы қызмет алу ниетінің арқасында қолдайды. Аспаздар мен кафе әкімшілері-ерекше қажеттіліктері жоқ адамдар. Бұл әр түрлі мәзірді құрастырған және тағамдардың сапасын қадағалайтын мейрамхана бизнесінің мамандары. Біз басқа кәсіпкерлерге үлгі көрсетеміз. Біз қоғамның менталдық даму ерекшеліктері бар адамдарға деген қарым — қатынасын өзгертеміз», — деп түсіндірді кәсіпкерлер.
Осылайша, кафенің негізін қалаушылардың айтуынша, олардың қызметкерлері ақша табуға тырысып қана қоймай, тәуелсіздікті үйренеді, әлеуметтенеді және ақыл-ой дамуының ұқсас белгілері бар адамдармен де, ерекше қажеттіліктері жоқ адамдармен де ұжымда жұмыс істеуге тырысады.
«Мені «Künde» кафесінде әкімші лауазымына жұмысқа шақырды. Мен бұл істі шынымен бақытты деп санаймын, өйткені мен өзім «ерекше» баланың анасымын. Мен өзім үшін осындай адамдар туралы көптеген пайдалы ақпарат алып, ұлымның денсаулығын шешудің жолын табамын деп үміттенемін. Мұнда балалар өте жақсы, мейірімді, еңбекқор. Мен олармен оңай тіл таптым. Қызмет көрсету сапасын, қызметкерлер мен қонақтар үшін дәмхананың жағдайын жақсартуға өз құзыретімді арттыруға тырысамын», — дейді әкімгер Сәуле Назарқұлова.
