Жер бетіндегі әрбір сегізінші адам психикалық аурумен өмір сүреді. Қазіргі уақытта мұндай диагноздар көптеген елдер үшін, соның ішінде Қазақстан үшін де үлкен қиындыққа айналды. Бұл мәселе әсіресе COVID-19 пандемиясының аясында өткір болды, өйткені мазасыздық пен депрессиялық бұзылулардан зардап шегетін адамдардың саны 28 пайызға өсті. Tengrinews.kz тілшісі қазақстандықтардың қай психикалық дертке жиі ұшырайтынын, бұл мәселеде қай өңірлер алда тұрғанын және бұл жағдайға сарапшылардың пікірін анықтады.
Ресми статистикаға сәйкес, ел халқының бір пайызға жуығы психикалық ауруға байланысты бақылауда, яғни 195 779 адам. Олардың 40 пайызында «ақыл-ой кемістігі» диагнозы қойылған. Екінші орында органикалық психикалық бұзылулар (ми тінінің зақымдануы), бұл диагнозбен ауыратындардың саны шамамен 58 мың адам. Үшінші орында 44 мың 321 қазақстандықта шизофрения анықталған. 2022 жылы өмірде алғаш рет қойылған психикалық диагноз еліміздің 11,5 мыңға жуық тұрғынында тіркелді.
Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, психикалық бұзылулардың ең өзекті мәселесі Түркістан және Қарағанды облыстарында байқалады.
Қолда бар ресми статистикаға сәйкес, 2013 жылы республикада тек 12 психиатриялық диспансер, бір қатаң обсервациялық стационар және 14 жүйке-психиатриялық диспансер тіркелген. Бүгінгі таңда 20 облыстық психикалық денсаулық орталығы, қалалық емханалар деңгейінде 77 бастапқы психикалық денсаулық орталығы және аудандық ауруханалар деңгейінде 205 психикалық денсаулық кабинеті жұмыс істейді.
Елімізде жыл сайын психикалық дертке шалдыққан 66 мыңға жуық науқас стационарлық ем алады. Санат бойынша ең көп пайызды, атап айтқанда 40-ты нашақорлық пен алкоголизм сияқты тәуелділікпен ауыратын науқастар құрайды. Олардан кейін ауыр созылмалы психикалық ауруы бар адамдар (25 пайыздан астам) — шизофрения және шизотиптік сандырақ бұзылулары бар. Органикалық психикалық бұзылулар жағдайлардың 15 пайызынан астамын құрайды, ал басқа психикалық аурулар 10 пайыздан азын құрайды.
Дегенмен, сарапшылар ресми статистика психикалық аурудан зардап шегетін адамдардың нақты санын анық төмендететінін атап өтті. Мұндай жағдайлардың санына көптеген факторлар әсер етуі мүмкін. Мысалы, дәрігерлер депрессия жағдайларын әрдайым құжаттай бермейді және ауру олардың күнделікті өмірін шектемейінше, көптеген адамдар медициналық көмекке жүгінбейді. Сондықтан халықаралық зерттеулерге сәйкес, мұндай адамдар ресми деректерде көрсетілгеннен бірнеше есе көп.
Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметі бойынша, соңғы онжылдықта психикалық бұзылулардың негізгі ауруы бар балаларға қатысты статистикада шағын оң өзгерістер болды. Мәселен, 10 жыл бұрын өмірінде алғаш рет психикалық ауруға шалдыққан кәмелетке толмаған науқастардың саны шамамен 5 816 адамды құраса, 2022 жылы олардың саны 356-ға азайып, 5 460 баланы құрады.
Бірақ аутизм спектрінің бұзылуы (АСБ) бар балаларда жағдай басқаша көрінеді. Соңғы онжылдықта елде өмірінде алғаш рет АСБ диагнозы қойылған балалар санының айтарлықтай өсуі байқалды. Мәліметтерге сәйкес, 2013 жылы мұндай 126 бала тіркелсе, 10 жыл ішінде олардың саны 13 есеге жуық өсіп, 1604 науқасқа жеткен.
«АСБ диагнозы бар балалар санының тұрақты өсуіне бірнеше факторлар әсер етуі мүмкін, соның ішінде ғылыми зерттеулер мен дәлірек диагностика, ата — аналар мен мамандар арасында хабардарлықтың артуы, медициналық және білім беру қызметтерінің жақсаруы, стигманың төмендеуі және қоғамдық түсінік», — деді министрлік. Денсаулық туралы ескертулер.
Психиатр дәрігер, Республикалық психикалық денсаулық ғылыми-практикалық орталығы бас директорының орынбасары Нәби Есімовтің айтуынша, адамдардың көңіл-күйіне көптеген факторлар әсер етеді, оларды шартты түрде бірнеше санатқа бөлуге болады.
«Белгілі бір жеке, отбасылық, әлеуметтік және құрылымдық факторлардың үйлесімі психикалық денсаулықты қорғауға да, оны бұзуға да қабілетті. Психикалық денсаулықтың бұзылуы әртүрлі қолайсыз факторларға ұшыраған және стресске төзімділігі төмен адамдарға әсер етуі мүмкін.
Бұзылулар генетикалық бейімділікке байланысты туындауы мүмкін, егер біз Альцгеймер ауруы туралы айтып отырсақ, мысалы, психикалық ауруға өмір сүру деңгейі мен әлеуметтік орта да әсер етеді, мысалы, психоз алкогольді және есірткіні қолдану фонында пайда болады. Сонымен қатар, мұндай аурулардың себебі стресс, нашар тамақтану, инфекциялар және тіпті экологиялық жағдай болуы мүмкін», — деп сенімді Нәби Болатұлы.
Дәрігер атап өткендей, психикалық денсаулық — бұл психикалық бұзылулардың болмауы ғана емес, бұл адамдарға өмірдегі стресстік жағдайларды жеңуге, өз әлеуетін жүзеге асыруға, табысты оқуға және жұмыс істеуге, сондай-ақ қоғамға үлес қосуға мүмкіндік беретін психикалық әл-ауқат жағдайы.
Неліктен психикалық диагнозға ұшырағандар саны артып келеді? Бұған психиатр былай деп жауап берді:
«Психикалық диагнозы бар адамдар санының көбеюінің негізгі себептерінің бірі диагностикалық критерийлердің өзгеруі болып табылады. Медициналық қоғамдастықтың ақпараттануы және әртүрлі психикалық бұзылулар туралы хабардар болуы, диагноздың дәлірек болуына әкеледі. Сонымен қатар, қазіргі әлем күйзелістің жоғары деңгейімен, бәсекелестікпен және ақпараттың шамадан тыс жүктелуімен сипатталады. Мұндай стресстер адамның психикалық денсаулығына айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Әлеуметтік медиаға тәуелділіктің артуы, экономикалық қиындықтар, әлеуметтік-мәдени өзгерістер және тіпті жаһандық дағдарыстар адамның эмоционалды жағдайына әсер етеді».
Тағы бір маңызды фактор, Нәби Есімовтің айтуынша, психикалық бұзылуларға қатысты стигманың азаюы.
«Қоғамның психикалық бұзылулар туралы хабардарлығының жоғарылауы және әлеуметтік стигмамен күрестің күшеюі диагноз қойылған жағдайлардың көбеюіне ықпал етеді. Адамдар өздерінің эмоциялары мен күйлерін білдіруге ашық болды, бұл психикалық проблемалардың бар — жоғын дәлірек анықтауға мүмкіндік береді және ерте араласуды қамтамасыз етеді», — деді дәрігер.
Әрине, медицина ғылымы мен диагностикалық техниканың жетістіктері де психикалық дертке шалдыққандар санының артуына ықпал етеді.
«Медицина ғылымы, неврология және психиатрия саласындағы ілгерілеу психикалық бұзылуларды, тіпті бұрын байқалмаған болуы мүмкін бұзылуларды дәлірек анықтауға мүмкіндік береді. Нейробілім мен диагностикалық әдістердің дамуы мамандарға психикалық бұзылуларға байланысты мидағы өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді»», — деп түйіндеді дәрігер.
Нәби Есімов Республикалық психикалық денсаулық ғылыми-тәжірибелік орталығының басқа да мамандарымен бірге оқырмандарға психикалық бұзылулардан қалай қорғану керектігі жөнінде кеңес берді.
«Егер жалпы психикалық бұзылулардың алдын алу туралы айтатын болсақ, онда бұл жерде стрессті жеңе білу қабілетін тәрбиелеу керек. Ұсыныстар қарапайым, бірақ сонымен бірге өте күрделі болып көрінеді. Бұл қиын оқиға болғанға дейін позитивті ойлау. Жақсы көңіл-күй, жақындарына деген сүйіспеншілік, табиғатқа бару, ләззат алу қабілеті. Бұл кеңестер қарапайым естілгенімен, адамдар жиі ұзақ мерзімді күйзеліске ұшырайды, оны медицина тілінде дистресс деп атайды. Салауатты өмір салты — бұл күйзеліс салдарын болдырмаудың өте жақсы тәсілі, күшті иммундық жүйе күйзелістің салдарымен жақсы күреседі, ал жағымсыз эмоциялардан кейін жағымды әрекеттер — спорт, музыка, би сізді алаңдатуға, демалуға және күйзелістің нәтижесін азайтуға көмектеседі», дейді мамандар.
Қазіргі уақытта Денсаулық сақтау министрлігі психикалық денсаулықты қолдау бойынша түрлі бағдарламалар мен бастамаларды, соның ішінде елімізде суицидтің алдын алуға бағытталған бағдарламаларды қарастырады.
Айтпақшы, әлемдегі барлық өлім-жітімнің бір пайыздан астамы ауыр психикалық жағдайдың нәтижесі болып табылатын суицидпен байланысты. Барлық суицидтердің 60 пайызға жуығын 50 жасқа дейінгі адамдар жасаған. Өз-өзіне қол жұмсау статистикасы бойынша Қазақстан 178 елдің ішінде 19-шы орында – 100 000 халыққа 17,6.
