3 желтоқсанда әлемде Халықаралық мүгедектігі бар азаматтар күні атап өтіледі. Бұл жыл сайын атап өтілетін мереке. Мүгедектігі бар азаматтар жұмыс істеп, отбасын құрып, спортпен айналысып, жеңіске жетіп, толыққанды өмір сүре алады.
Дегенмен әдетте еңбекке қабілетті адамдар үшін қолжетімді нәрсе мүгедектігі бар жандар үшін қолжетімсіз болып қалады.
Зағип кәсіпқой спортшының оқиғасы
Танысып қойыңыздар, Ардан Ғалымұлы – кәсіби спортшы, блогер, домбырашы және сүйікті жар. Осының бәріне қарамастан, ол туғаннан бері көрмейді. 26 жастағы алматылық бір жыл бұрын өзінің өмірі туралы блог ашып, онда зағип жандардың өмірі туралы әзілмен әңгімелейді. Жас жігіт өзін бала кезінен тәуелсіз өмір сүруге отбасының үйреткенін айтады. Ардан сол ерекше балалармен интернатта оқыды. Сондықтан ол мектеп жылдарында буллингті білмей өскен. Соған қарамастан, құрдастардан түйреп өтетін әзілдер болатын, деп еске алады жас жігіт.
«Мен буллингті онша кездестірмедім. Бала кезімде аулада маған тиісу әрекеттері болатын. Бірақ менің жанымда үнемі үлкен ағам болды. Сондықтан қандай да бір дөрекі әзіл немесе кемсіту жасауға көпшілігі қорқатын. Мен ауылда өстім, бәрін бір-бірін танитын және біздің ортада жалпы балалар өз сөздеріне жауап беру керек болатын. Аллаға шүкір ешбір буллингі кездестірмедім. Жасөспірімдер буллингпен бетпе-бет келіп жатса адамдармен көбірек араласып, ұялмай, жалпы өздерін дамытуға кеңес беремін», — деп бөлісті Ардан Ғалымұлы.
Ардан жасөспірім кезінде апатияны бастан кешіргенін және неге бұлай болды деп жиі ойлайтынын айтады.
Алайда уақыт өте келе соқырлық оны мүлдем шектемейтінін түсінді. Осыдан кейін ол спортпен белсенді айналыса бастады.
Интернатта домбыра, суда жүзу, дойбы ойнаумен айналыса бастады. Саналы жасымда кәсіби түрде спортқа қызыға бастадым.
Мен өзімді футболда сынап көрдім, содан кейін голбол ойнай бастадым. Қазір Ардан голболдан Қазақстан паралимпиада құрамасының мүшесі. Оның командасы жеңіс тұғырына бірнеше рет көтерілді.
«Қателеспесем 2016 жылы голбол ойнауға тырыстым, ұнады, сосын осы спортпен айналыса беретін болып шештім болды. Мен футбол ойнауға тырыстым. Маған ұнамады, сондықтан голболда қалуды шештім. Голболдан біз жуырда ғана Азия чемпионатына бардық, 8-ден 6-шы орын алдық. Жалпы бұл жақсы нәтиже, өйткені бұған дейін біз тәжірибенің аздығынан соңғы орындарды иелендік, өйткені халықаралық сапарларымыз да аз. Әлі жүлделі орындарға ие болған жоқпыз. Бірақ голболдан республикалық жарыстарда жыл сайын командамен бірінші орын алып келеміз. 2018 және 2019 жылдары республика чемпионатында бірінші орын алдық. 2021 жылы Азия Паралимпиада ойындарында бірінші орын алдық. 2022 жыл – Қазақстан чемпионатында 2-орын, ал биыл Қазақстандағы Паралимпиадада бірінші орын алдық», — деп Ардан Ғалымұлы командасының жетістіктерімен бөлісті.
Жас жігіт қазір Астанада тұрады және жұбайы Томириспен жиі сапарға шығады. Олардың бір-біріне деген сүйіспеншілігі мен танысу оқиғасын аңыз деуге болады.
Арданның айтуынша, олар Әзірбайжанға сапар барысында танысқан. Ардан қызға «бір көргеннен» ғашық болғанын мойындайды. Әйелі туралы сүйіспеншілікпен әңгімелейді. Арданның айтуынша Томирис білімді, ақылды және жақсы отбасынан шыққан.
«2019 жылы достарыммен бірге Бакуге бардық, ұшар алдында соңғы күндері бізге Астанадан бір қыз қосылатынын айтты, ол Томирис болып шықты. Жалпы ортақ достарымыз көп. Осы сапарда кездесіп таныстық, Томирис мені бірден таң қалдырды, ол керемет жан, басқа әлемнен және әлеуметтік топтан шыққан. Ол жақсы білім алған, Назарбаев университетін бітірген, ғылымда үлкен жетістіктерге жеткен. Ол білімді, жан-жақты қыз, мен болсам шалғайдан келген қарапайым жігітпін. Мені бір жағынан осы ерекшеліктерден қорықтым, екінші жағынан оның өмірге деген көзқарасы мені баурап алды. Ол өте парасатты және өте ашық. Жалпы оның маған деген көзқарасы мені таң қалдырды, ол көп саяхаттаған және ол үшін мен көрмейтін және көмекке мұқтаж, мүгедектігі бар жігіт емеспін, ол үшін мен адам едім, оның маған деген көзқарасы, мені ер адам және қарапайым адам, тұлға ретінде қабылдағаны ұнады. Томирис ештеңеден қорыұпайтын еді», — дейді Ардан жұбайы Томирис туралы.
Ерекше жандардың цифрлық құқықтары
Қазақстандықтар елімізде мүмкіндігі шектеулі жандар үшін архитектуралық ортаның қолжетімсіздігіне қатысты мәселелер бар екенін жиі естиді және оқиды. Дегенмен қазір кәдімгі кеңістіктік ортадан басқа виртуалды өмір мен желілік орта дамыды. Сондықтан тілшілер Ардан Ғалымұлымен мүмкіндігі шектеулі жандардың цифрлық құқықтары туралы әңгімелесті. Оның айтуынша қазір зағиптар смартфондарды салыстырмалы түрде дені сау адамдармен тең дерлік пайдалана алады. Заманауи гаджеттерде зағип жандарға арналған экранды оқу құралдары орнатылған. Бұл экранда болып жатқан барлық нәрсені дыбыстайтын арнайы бағдарламалы гаджет. Бар болғаны, қай жерді түрткеніңізді хабарлау үшін дисплейді басу жеткілікті, дейді Ардан. Күрделі бағдарламалардың арқасында ол жаңалықтарды, SMS-ті, жазбалардың астындағы пікірлерді оңай оқи алады. Дегенмен, барлық сайттар арнайы адамдарға арналмаған, дейді астаналық жігіт.
«Көптеген сайттар қолжетімсіз болып қалады. Бізде барлығын оқитын бағдарлама бар, бірақ, өкінішке орай, көптеген сайттар біз қолданатын бағдарламаларға қолжетімділікті қамтамасыз етпейтіндей етіп жасалған. Көптеген қосымшалар, мемлекеттік ресурстар бағдарламалары да қолжетімсіз. Жеке бизнес бәрібір барлығын қолжетімді етуге тырысады. Бірақ бұл олардың мүдделеріне сай деп ойлаймын. Осы мәселелердің барлығы ескерілсе жақсы болар еді. Мен үшін қолжетімсіз нәрсені көзі көретін адамдардан сұрауым керек, әйелімнен, бірақ ол бос емес болса, ағаларыма, көретін достарыма қоңырау шалуым керек, бұл өте ыңғайсыз», — дейді ол.
Ардан блогын 2023 жылдың мамыр айында бастады. TikTok (67,9 мың жазылушы) мен Instagram-да (51,6 мың жазылушы) ол әзіл-оспақ бейнелер түсіріп қана қоймайды, сонымен қатар ерекше қажеттіліктері бар адамдардың қалай өмір сүретіні туралы айтады. Оның достары мен Томирис оған бейнежазба түсіруге және өңдеуге көмектеседі, ол айтпақшы, блог жүргізудің техникалық аспектілеріне көмектеседі. Бейнелерінде ол тамақ әзірлейді, зағип адамға қалай дұрыс көмектесу керектігін түсіндіреді және жазылушылардың жиі қойылатын сұрақтарына жауап береді. Бірнеше ай блог жүргізгеннен кейін Ардан қосымша табыс әкелетін жарнамалық ұсыныстар жасай бастады.
«Мен көптен бері видео түсіргім келетін. Барлығын ұзақ уақыттан бері кейінге қалдырып келдім. Менің түсірген видеоларым болды. Әйелім де, достарым да оларды жариялауым керек екенін айта бастады. Бірақ мен қорқынышым болды. Сосын бір күні барлығын жеңіп, жариялай бастадым. Әр қадам сайын әр түрлі сұрақтарға тап боламын: «Телефонды қалай пайдаланасыз?», «Сізді біреу күтіп ала ма?», «Сіз қалай күнелтіп жүрсіз?» — деген сияқты сұрақтар менің қабілеттеріме күмән келтіреді, бұл мені қатты ренжітеді. Содан мен адамдарда зағиптар туралы ақпарат жоқ деген қорытындыға келдім. Олар біздің мүмкіндіктеріміз бен шектеулерімізді білмейді. Сондықтан келер ұрпаққа, біздің ұрпаққа осындай адамдардың бар екенін жеткізу үшін ауқымды блог жасауды жөн көрдім», — дейді Ардан.
Егер қоршаған ортаның қолжетімділігі туралы айтатын болсақ, онда, Арданның айтуынша, үлкен қалаларда ерекше адамдар үшін кем дегенде кейбір жағдайлар жасалған. Көптеген бағдаршамдар қай шам жанып тұрғанын және А нүктесінен В нүктесіне қалай қауіпсіз жетуге болатынын ұзақ уақыт бойы хабарлап келеді. Алайда Қазақстанның шағын қалаларында мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған инфрақұрылым барлық жерде жабдықталмаған. Бұл туралы әлеуметтік желіде Арданға жан-жақтан жазады екен.
«Үлкен қалаларда мұндай проблемалар аз. Өйткені үлкен қалалар – Алматы мен Астана дамып жатыр. Жалпы мен ойлаған жеріме жалғыз жүріп қиындықсыз жетіп, өз істерімді жасай аламын. Шағын қалаларда жалғыз жүру өте қиын деп жазады. Ол жердегі бағдаршамдар түсініксіз және бағдаршам жасыл немесе қызыл екенін білу үшін дыбыспен сигнал беруі керек, сонда ғана біз өте аламыз. Ал ондай бағдаршамдар шағын қалалаларда жоқ, бағдарды болжауға болатын тактильді жолдар да жоқ, — дейді Ардан Ғалымұлы.
Ардан өз үлгісімен ерекше адамдардың қалыпты өмір сүре алатынын көрсетеді. Ерекше адамдар оқи алады, спортпен айналысады, жақсы көреді, жаңа биіктерді бағындыры, жеңіске де жетеді. Қазір ол әйелі Томириспен Астанада тұрады. Паралимпиадада алтын алуды армандайды. Оның айтуынша, оның спорттық мақсаттарымен қатар жүзеге асырғысы келетін жоспарлары да бар. Ал 26 жастағы Ардан өскелең ұрпаққа көп кітап оқуға, оқуға, салауатты өмір салтын ұстануға кеңес береді.
Қазақстанда мүгедектігі бар азаматтардың цифрлық құқықтары қалай сақталады?
Бұл туралы көмекші технологиялар, ақпараттық қолжетімділік және цифрлық инклюзия бойынша сарапшы Зият Әбдіқайымов айтып берді. Көмекші технологиялар адамдардың функционалдығы мен автономиясын сақтауға немесе жақсартуға, осылайша олардың әл-ауқатын арттыруға арналған. Сарапшы көзі нашар көретін қазақстандықтардың цифрлық құқықтары туралы көптен бері айтып келеді. Зияттың пікірінше, цифрлық қолжетімділік дегеніміз әртүрлі сенсорлық, моторлы-қозғалыс және когнитивтік қабілеттерге ие адамдардың ақпараттық ресурсты немесе цифрлық өнімді қабылдау, басқару, түсіну және шарлау мүмкіндігі бар.
«Қолжетімді цифрлық өнімдерді қажет ететін аудитория мүмкіндігі шектеулі адамдарға қарағанда кеңірек. Мысалы, егер адамда мүгедектік деп есептелмейтін көру, сөйлеу, қолдар, есту қабілеті бұзылса немесе, айталық, түс соқырлығы немесе дислексия болса қолжетімділік талаптарын ескермейтін өнімдермен өзара әрекеттесу қиын болады, бірақ әдетте мүгедектікке байланысты мүгедектік арбасын пайдаланатын адамдар цифрлық инфрақұрылымға қол жеткізуде мүлде қиындықтарға тап болмауы мүмкін», — деп түсіндірді Зият Әбдіқайымов.
Зияттың айтуынша, мүлдем соқыр болғандықтан, интернеттегі жаңалықтарды немесе кез келген басқа мәтіндерді еш қиындықсыз оқи алады. Әртүрлі ресурстардың ыңғайлылық деңгейі әртүрлі. Алайда сол электронды үкіметте қызмет алу оған қиындық туғызады. Бұл тек Egov-қа ғана емес, Парламенттің, ашық үкіметтің сайттарына, тұрғын үй алу кезегін ұйымдастыру және қадағалау қызметтеріне, мемлекеттік органдарға хабарласуға, дәрігердің қабылдауына жазылуға, теміржол немесе әуе билеттерін сатып алуға, дайын тағамға тапсырыс беруге немесе үйдегі азық-түлік, сондай-ақ екінші деңгейлі банктердің мобильді қосымшаларға да қатысты, — дейді сарапшы.
«Дәл осындай жетістікпен мен Egov сайтында жарияланған ақпаратты, айталық, белгілі бір мемлекеттік қызметті көрсету тәртібі туралы оқи аламын, бірақ егер мен бұл қызметті алғым келсе, яғни, мен қалағанымды басуға тырысамын. Қажетті түймені мүмкіндігінше анық басып, сілтемеге өітп, ашылған мәзірден қажетті элементті таңдап, белгі қойсам да мен 99% дегеніме жете алмаймын. Қолым қисық болғандықтан немесе қажетті түймелерді баспағанымнан емес. «Электрондық үкімет» порталының іс жүзінде барлық қазақстандық цифрлық қызметтер мүмкіндігі шектеулі пайдаланушылар үшін қолжетімділік ережелері мен талаптарына сәйкес келмейді», — дейді көмекші технологиялар, ақпараттық қолжетімділік және цифрлық қосу жөніндегі сарапшы.
Қазақстанда қанша мүгедектігі бар жан бар?
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметі бойынша, Қазақстанда бүгінгі таңда 719,3 мың ерекше адамның 422,5 мыңы еңбекке жарамды жаста (58,7%), 189,9 мыңы (26,4%) зейнет жасындағылар, 106,9 мыңы – еңбек жасындағылар. – 18 жасқа дейінгі балалар (14,9%). Елімізде 85 мың зағип адам бар.
