Сарапшылар орта қазақстандық шығындарының жартысына жуығы азық-түлікке тиесілі фактінің экономика мен саудаға қалай әсер ететінін айтып берді.
Қазақстанның Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша, 2021 жылдың үшінші тоқсанында қазақстандықтардың жан басына шаққандағы орташа шығыны 206 419 теңгені құрады. Бұл ретте Азық-түлік өнімдеріне шығындар 52,8 пайызды немесе 109 010 теңгені құрады. Осыған ұқсас жағдай (51-ден 52 пайызға дейін) өткен жылдың бірінші және екінші тоқсандарында болды. 2020 жылдың қорытындысы бойынша жалпы шығыстардан тамақтануға арналған шығыстардың үлесі 53,9 пайызды құрады. Қазақстандықтар барлық жұмсалатын қаражаттың жартысына жуығын тамаққа жұмсайды екен. Бұл біздің еліміздің экономикасы туралы не айтатынын және халықтың өміріне қалай әсер ететінін білу үшін біз сарапшылармен және экономистермен сөйлесуді шештік.
Ulagat Consulting Group консалтингтік компаниясының экономисі және директоры Марат Қайырленов халықтың азық-түлікке жұмсаған шығыстарының көрсеткіші елдің экономикалық дамуының маңызды көрсеткіші болып табылатынын атап өтті. Қазақстандықтардың өмір сүру деңгейі туралы ресми статистикалық деректердің барынша кең тізбесінің ішінде (шығыстар мен кірістер, кірістердің нақты деңгейі және басқалары) халықтың азық-түлікке шығыстарының көрсеткіші «жұмыс істейтін индикатор» болып табылады және елдегі соңғы әлеуметтік-саяси процестердің логикасын түсінуге мүмкіндік береді.
«Егер біз 2021 жылдың екінші және үшінші тоқсандары бойынша азық-түлікке жұмсайтын барлық шығындар үлесінің 53 пайызын алатын болсақ, онда төртінші тоқсанда қараша-желтоқсан айларында Азық-түлік бағасының өсуін ескере отырып, шамамен бірдей көрсеткіштер болады.жалпы жыл ішінде. Мұны Сахараның оңтүстігіндегі Африка елдерімен салыстыруға болады, яғни әлемдегі ең кедей елдердің бірі. Салыстыру үшін: 20 ғасырда социализм мен капитализмге көшуден өткен Орталық және Шығыс Еуропа елдерінде (ЕО-ға кіретін) халықтың азық-түлік шығындарының көрсеткіші жалпы шығындардың 18 пайызынан аспайды. Еуропаның ең кедей елдерінің бірі-Румынияда да бұл көрсеткіш 25 пайыздан аспайды. Мұның бәрі біздің халықтың кедейлігі туралы ғана айтады», — деді экономист.
Сарапшының айтуынша, мұндай жағдай, яғни халықтың нақты табысының төмендеуі елдегі бизнестің барлық салаларына теріс әсер етеді. Егер қазақстандықтардың қаражатының жартысынан астамы тамаққа кететін болса, ал көлік, балалар және т.б. сияқты шығыстардың «міндетті» баптары болса, тіпті киім мен басқа да өнімдерге одан да аз қаражат қалады, сондай-ақ демалуға, ойын-сауыққа, білім алуға және өмірдің басқа да маңызды салаларына Қаражат жетіспейді. Бұл жағдай шағын және орта бизнеске теріс әсер етеді және ол тек азық-түлік сатылымына шоғырланады. Экономист «семіз нөлден» кейін тамақтану шығындарының пайыздық көрсеткіштерін келтіреді. 2007 жылғы экономикалық дағдарыс қарсаңында қазақстандықтардың жалпы шығыстарындағы өнімдердің үлесі 36 пайыздан аспады. Қазір халықтың едәуір бөлігі тамақ үшін жұмыс істейді.
«Бұл жағдайды қалай өзгертуге болады? Тәсілдер жеткілікті, ең алдымен ұлттық байлықты әділ бөлу қажет. Бұл туралы жақында ел Президенті де айтқан болатын. 2021 жылдың қорытындысы бойынша біздің жалақымыз ЖІӨ — нің тек 30 пайызын құрады, ал көрші Ресейде бұл көрсеткіш шамамен 47 пайызды құрады, сондай-ақ төмен болып саналады. Егер 2021 жылдың қорытындысы бойынша біздің ЖІӨ-нің көлемін шамамен 200 миллиард долларға алсақ, онда бұл 17 пайыз Ресеймен салыстырғанда 34 миллиард долларға тең болуы мүмкін. Бұл сомалар халықтың кірісіне қосымша қосылуы керек, содан кейін тұтыну нарықтарына түсіп, бизнестің дамуына ықпал етуі керек. Бұл болмайды. Табыстың өсуіне арналған кейбір нақты қадамдар элиталардың келесі «жарылысқа» дейінгі уақытына байланысты. Егер халық шыдамды болса, яғни сізде 2-3 жыл болса, онда монополиялар мен олигополияларға қарсы күресті бастау, білікті кадрларды даярлауға қаражат салу және т.б. қисынды.
Егер уақыт аз болуы мүмкін екенін ескеретін болсақ, яғни бірнеше ай туралы сөз болса, онда қазір толығымен Ұлттық қорға, шенеуніктер мен олигархтарға баратын шикізат және квазимемлекеттік сектордың кірістерінен несиелерді есептен шығаруға және ренталық төлемдерді енгізуге дейін неғұрлым түбегейлі шаралар қажет», — деп қосты Марат Қайырленов.
Қаржыгер және ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшесі Расул Рысмамбетов Қазақстандықтардың шығындарының 50 пайыздан астамы, ал кейбір өңірлерде 60 пайызы азық-түлікке жұмсалатыны біздің елімізде халықтың жалақысы мен табысы өте төмен екенін, ал екінші жағынан, елде өмір сүру деңгейіне қатысты қымбат өнімдер бар екенін көрсетіп отырғанын атап өтті.
«Бұл әлеуметтік шиеленіс пен кедейлік факторларының бірі. Мұндай жағдайда адамдар жүйке болып, мемлекеттен көмек күте бастайды. Мемлекет атаулы әлеуметтік көмекке және басқа да әлеуметтік қолдау түрлеріне шығындарды көбейтуге тырысады, бұл бюджетті бұзады. Менің ойымша, ауылда жұмыс орындарын құратын фермерлерді қолдау оңай, олар жұмыссыздарға атаулы көмек төлеуден гөрі салық төлейді», — деді қаржыгер.
Расул Рысмамбетовтың айтуынша, дамыған елдерде азық-түлікке жұмсалатын шығындар жалпы шығындардан 10 пайызға дейін жетеді. Біздің елде олар шығындардың негізгі бөлігін құрайды, бұл адамдардың болашақ туралы аз ойлауына ықпал етеді, оларды өз бизнесін ашуға инвестициялау үшін қаражат бөледі. Сұраныс азаяды, бұл тауарлар ассортиментінің төмендеуіне де әсер етеді. Сонымен қатар, қаржыгер атап өткендей, жоғары баға мен өнімдерге сұраныс ұлттық валюта бағамына теріс әсер етеді. Қазақстанда азық-түлік өнімдерінің өндірісі аз қуатқа ие және шетелден сатып алатын өнімдердің импорты артып келеді, бұл да теңге бағамына қысым жасайды.
«Азық-түлік өндірісін ұлғайтып, олардың бағасын төмендету үшін жұмыс істеу керек. Ең бастысы, мемлекет мұны тікелей салымдар есебінен емес, Қазақстанда азық-түлікпен айналысу үшін жағдай жасай отырып жасауы керек. Жаңа жұмыс орындарын ашып, оларды лайықты жалақымен қамтамасыз ету керек. Мүмкін, бір жерде аграрлық сектор кәсіпорындары үшін салықтық жеңілдіктер мен көтермелеулер қажет. Оларды өндіріс факторларымен қамтамасыз ету қажет: жер, су, жем. Айталық, елде жем-шөп жетіспейді және оларды шетелден сатып алуға мәжбүр. Арпа, қырыққабат, соя және азыққа арналған өзге де өнімдерді өсіру тиімді болуы үшін жұмыс істеу керек», — деп өз пікірімен бөлісті Расул Рысмамбетов.
Қаржыгер ұлттық қоғамдық сенім Кеңесі құрамындағы жұмыс аясында ол осы мәселелерді көтеріп, оларды шешу жолдарын ұсынатынын атап өтті.
