Қазақстанда қазір 614,7 мың адам жеңілдетілген мемлекеттік тұрғын үй алу кезегінде тұр.
Олардың қатарында I және II топтағы мүгедектігі бар жандар, мүгедектігі бар балалары бар және оларды тәрбиелеп отырған отбасылар, Ұлы Отан соғысына қатысушылар, созылмалы аурудың ауыр түрімен ауыратындар, жасы бойынша зейнеткерлер, жетім балалар, көп балалы отбасылар, отбасы мүшелері мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындау кезінде қаза тапқандар және т.б. Қолжетімді баспанаға мұқтаждар арасында халықтың әлеуметтік осал топтары (40%) мен мемлекеттік қызметшілер (35,3%) ең көп үлесті құрайды.
Дегенмен, еліміздің азаматтарының көпшілігі мемлекеттік баспана алу кезегін жылдар бойы күтуге мәжбүр. ҚР Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің мәліметі бойынша, кезекте тұрғандар саны жылдан жылға тұрақты қарқынды өсуді көрсетіп отыр. Олардың саны 2016 жылдан қазіргі уақытқа дейін 68,1%-ға – 365,6 мыңнан 614,7 мың адамға дейін өсті. Ең көп өсім 2017 жылы байқалды, онда кезекте тұрғандар саны 62,8 мың адамға немесе 17,2%-ға өсті. Қарастырылып отырған кезеңде кезекте тұрғандар санының жыл сайынғы өсімінің орташа мәні 11% құрайды. Сонымен қатар, барлық кезеңде небәрі 61 мың адам баспанамен қамтылған.
Негізгі себеп-мемлекеттік тұрғын үй құрылысының жеткіліксіз көлемі. 2016-2022 жылдар кезеңінде 10,7 млн. шаршы метр жеңілдікті тұрғын үй пайдалануға берілді. Бір пәтердің орташа ауданы 60 шаршы метрді құрайды деген болжамға сүйене отырып, көрсетілген кезеңде жыл сайын шамамен 177,6 мың пәтер немесе орта есеппен 25 мыңнан 30 мыңға дейін пәтер салынды. Көріп отырғанымыздай, бұл сан кезекте тұрғандар санының жыл сайынғы өсуіне де кедергі келтірмейді.
Кезекте тұрғандар санының тез өсуі мен жеңілдетілген тұрғын үй құрылысының жүргізілмеуінен бөлек, мемлекеттік тұрғын үйлердегі алыпсатарлықтың болуы жағдайды ушықтыруда. Мемлекеттік тұрғын үйлердің бағасы нарық бағасынан әлдеқайда төмен болғандықтан, пәтерлерді заңсыз кезектен тыс алып, одан әрі үстемеақыға қайта сату фактілері орын алуда.
Заңсыз кезекте тұру жалғыз мәселе емес. Мемлекеттік тұрғын үйді үшінші тұлғаларға жалға беру, мемлекеттік бағдарламалар бойынша пәтерлерді заңсыз бөлу, сондай-ақ жеңілдетілген тұрғын үйлерді нарықта жоғарылатылған бағамен қайта сату фактілері бар. Осылайша, мемлекеттік қолдау шашыраңқы болып, жеңілдетілген пәтерлерді мұндай қолдауды мүлдем қажет етпейтін азаматтар алып жатыр.
Мұндай мәселелерді шешу үшін еліміздің сарапшылары мен кәсіби қоғамдастығы Сингапур тәжірибесін мысалға алады, мұнда баспана кезегіндегі мәселе салыстырмалы түрде қысқа мерзімде шешілді. Сингапурдағы мемлекеттік тұрғын үйді 99 жылдық жалдау шарты бойынша Тұрғын үй және даму кеңесі (HDB) басқарады. Жылжымайтын мүлікті тек Сингапур азаматтарына сату мүмкіндігімен ұзақ мерзімді жалға беру көпіршік қаупін азайтады. Сингапур халқының 80%-дан астамы HDB салған пәтерлерде тұрады, 2021 жылы мұндай пәтерлердің саны 1,1 миллионға жетеді.
Пәтерді сатып алудың ең оңай жолы — HDB арқылы тікелей тапсырыс беру. Осы жылдар ішінде баспананы сату бойынша түрлі бағдарламалар жүзеге асырылды. 2001 жылы іске қосылған қазіргі бағдарлама тапсырыс бойынша құрастыру (BTO) деп аталады. Бұл бағдарлама бұрынғы BTO жобаларындағы пәтерлерді, SERS ауыстыру бағдарламасы бойынша сатылмаған пәтерлерді және HDB меншігіне қайтарылған пәтерлерді сатуға мүмкіндік беретін баланстық пәтерлерді сатумен (SBF) қатар жүреді. Блок бойынша таңдаулы қайта құру схемасы (SERS) ескі тұрғын үй кешендерін жаңартуға бағытталған. Егер адам SERS тұрғыны болса, олар жаңа 99 жылдық жалдау шартымен жаңа үйге көшу мүмкіндігіне ие болады. SERS пәтер иелеріне өтемақы және қоныс аудару бойынша жеңілдіктерді қамтитын пакет ұсынылады.
Сингапурда қол жетімді тұрғын үйдің жабық экожүйесі құрылды, онда жеңілдікті жылжымайтын мүлікті тек азаматтардың белгілі бір санаттары ғана алады, тұрғын үйді сату мүмкіндігі бар, бірақ тек осы экожүйенің ішінде және белгілі бір уақыт өткеннен кейін, мұндай тұрғын үй туралы алыпсатарлыққа жол бермейді.
Сонымен қатар, Сингапурде пәтерді сатуға немесе жалға беруге болатын халықтың мұқтаж санаттары үшін мемлекеттік тұрғын үйдің қайталама нарығы бар.
Сингапур тәжірибесі Қазақстан Республикасы үшін нарықты екі бөлікке бөле отырып, тұрғын үй қатынастарын қатаң реттеу тұрғысынан индикатор бола алады: субсидияланатын мемлекеттік тұрғын үй және жеке құрылыс салушылардан тұрғын үй. Бұл модель мемлекеттік тұрғын үйді тек жабық нарықта бекітілген бағалар бойынша, жеке тұрғын үйге қатысты қолданылатындардан өзгеше заңдар мен саясаттардың жеке жиынтығын ескере отырып сатуға мүмкіндік береді. Бұл тәсіл айтарлықтай сұранысты қанағаттандыру үшін мемлекеттік тұрғын үйді «жинақтауға» мүмкіндік береді. Бұл саясат Сингапурға үй иелену деңгейінің 91% деңгейіне жетуге көмектесті, бұл әлемдегі ең жоғары көрсеткіштердің бірі.
Сондай-ақ, кәсіпқой қауымдастықтың пікірінше, біздің елімізде де тұрғын үй нарығын бөлудің ұқсас үлгісін енгізу кезекте тұрған адамдарды баспанамен қамтамасыз ету қарқынына тиімді әсер етуі мүмкін. Бөлінген нарықта кезекте тұрған адам алған мемлекеттік тұрғын үй, егер қаласа, жабық базар ішінде кезекте тұрған сол адамға ғана сатылуы мүмкін. Сонымен қатар, бұл нарықтағы бағалар мен басқа да жағдайлар жекелеген заңнамалық актілермен реттелетін болады.
Осылайша, жеңілдікті тұрғын үймен алыпсатарлықты ынталандыру азаяды және шын мәнінде тұрғын үйге мұқтаж азаматтардың көбірек санын қамту мүмкіндігі пайда болады.
