Жыл сайын қазан айының ортасында дәрігерлер мен әлеуметтік қызметкерлер Дүниежүзілік хоспис және паллиативтік көмек күнін атап өтеді. Бұл күні медициналық қауымдастықтар емделмейтін науқастарға қамқорлық пен қолдау көрсету мәселелеріне назар аударады. Жаһандық деңгейде паллиативтік көмек қоғамдағы ең қанағаттандырылмаған қажеттіліктердің бірі болып табылады. Дүниежүзілік банк сарапшыларының айтуынша, паллиативтік көмекке мұқтаж адамдардың тек 12 пайызы өмірінің соңында мұндай қолдауды алады. Дүние жүзінде 18 миллионға жуық адам тиісті көмексіз азаптан өледі екен.
Қазақстан да мұндай проблемадан шет қалмайды. Біздің елімізде де басқа дамушы елдерде кездесетін проблемалар жиі кездеседі — қаржы тапшылығы, кадр тапшылығы. Қазақстан Республикасында 107,4 мыңнан астам адам паллиативтік көмекке мұқтаж. Бұл соншалықты аз көрсеткіш емес – ел халқының 0,5%-ын құрайды. Парламент Мәжілісінің депутаттық тобының қорытындыларына сүйенсек, Қазақстан Республикасында ауруды басудың нақты саясаты жоқ, соның салдарынан пациенттердің басым көпшілігі ауырсынуды бақылай алмай, азаппен өледі.
Паллиативтік көмектің негізгі бағыттарының бірі онкологиялық науқастарды терминалдық кезеңде қолдау болып табылады. Дегенмен қатерлі ісік адамды өмірдің қиын соңғы кезеңіне апаратын жалғыз ауру болып табылмайды. Қазақстандық паллиативтік көмек қауымдастығының (ҚПКҚ) статистикасына сүйенсек, онкологиялық науқастар паллиативтік науқастардың жалпы санының 41%-ын ғана құрайды. Қайтыс болғандардың 14%-ы инсульттен немесе цереброваскулярлық бұзылыстары бар басқа да аурулардан кейінгі адамдар, 12%-ы өкпе ауруларына байланысты, барлық паллиативті науқастардың 9%-ы психикалық бұзылулардан зардап шегеді.
Қазақстандағы өлім-жітім құрылымында бірінші орынды қан айналым жүйесі аурулары алады. 2023 жылдың бірінші жартыжылдығында инфаркт пен инсульттен қайтыс болғандардың үлесі 22,8% немесе 14,5 мың адамды құрады. Қатерлі ісіктен қайтыс болғандардың үлесі әлдеқайда аз: 10,5% құрайды. Биыл және өткен жылы онкологиялық аурулардан қайтыс болғандардың саны азайғанын мойындаған жөн. 2022 жылы онкологиялық аурулардан болатын өлім 13,8 мың жағдайды (минус 3,7%) құрады, қаңтар-маусымда 6,7 мың адам қайтыс болды (өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 0,6% азайған).
2023 жылдың бірінші жартыжылдығында онкологиялық аурулардан ең көп өлім Алматы (759), Қарағанды (513) және Түркістан (447) облыстарында тіркелді. Өлімнің бірінші себебі — өкпе ісігі. «Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институты» АҚ мамандарының мәліметінше, Қазақстанда бұл дерттен күніне 6-7 адам қайтыс болады.
Паллиативтік көмек стационарлық және үйде күтім жасау болып бөлінеді. Қазақстанда бар болғаны 30 жеке және мемлекеттік хоспис бар, барлығы ауруханалар жанындағы паллиативтік көмек бөлімшелерімен бірге 218 осындай медициналық мекеме бар, олар өлңм алдындағы науқастарға көмек көрсетеді. Біздің елдегі хоспистердің жағдайы да керемет деуге келмейді. Мәселен Алматыда жаңа хоспис ғимаратын салу қажеттілігі бұрыннан бар. Үш жыл бұрын жобалық-сметалық құжаттама дайындалған. Осы уақыт ішінде құрылысқа ақша бөлінбеген, қазір жобалық-сметалық құжаттаманың мерзімі өтіп, жобаны әзірлеуге тағы да қаражат қажет.
БАҚ-та айтылған ҚПКҚ төрағасы Гүлнар Күнированың айтуынша, қазіргі хоспистердің инфрақұрылымы шын мәнінде сынға төтеп бере алмайды. Көптеген ғимараттар мұндай бөлімшелер үшін жарамсыз, оларда лифт, жеке ванна бөлмелері және т.б. жоқ. Жыл сайын барлық мамандандырылған жабдықтарды – мүгедектігі бар тұлғалар арбаларын, функционалды кереуеттерді, итарбаларды, ваннаға арналған итермелі кереуеттерді жаңарту қажет. Дегенмен хоспистер үнемі жаңаларын сатып ала алмайды – паллиативтік көмектің белгіленген тарифі тым төмен. Биыл бір стационарға жатқызылған адамға 11,9 мың теңге, ал үйде емдеуге 7,6 мың теңге жұмсалады.
Жыл сайын депутаттар да, мамандандырылған бірлестіктердің мүшелері де үкіметке хат жазып, соңғы күндерін, айларын, жылдарын қиналмай өткізуге көмектесетін паллиативті науқастарға көңіл бөлуді сұрайды. Мемлекеттік қолдау әрқашан жеткіліксіз. Сондықтан еріктілер мен қайырымдылық ұйымдары жұмылдырылған. Мысалы, Birgemiz қоры алматылық мобильді паллиативтік көмек көрсету топтары үшін қайырымдылық қаражатын жинайды. Бұл қаражат жараларға қарсы матрацтар, оттегі концентраторлары, итарбалар, мүгедектік арбалары, үйде соңғы күндерін күтетін қатерлі ісік ауруының соңғы сатысындағы паллиативтік науқастарға жиналмалы ванналар сатып алуға қажет.
Мұндай науқастардың отбасылары әдетте көптеген қаржылық қиындықтарға тап болады. Ауыр науқас жақындарына күтім жасау үшін оларға қымбат құрал-жабдықтар (мысалы, функционалдық кереует немесе мүгедектік арбасы) қажет болғандықтан, олар емханаларда тұрақты және еш қиындықсыз ауырсынуды басатын дәрі ала алмайды. Алғашқы медициналық-санитарлық көмек қызметтері мен онкологиялық орталықтар арасында үйлестіру жеткіліксіз. Алматы қалалық паллиативтік көмек орталығының мамандары емханаларда құрамында есірткі заттары бар ауруды басатын дәрілерді беруде тәртіп бұзу жайттары әлі де кездесіп жатқанын атап өтті. Атап айтқанда рецепт алу үшін емханаларға келетін науқастардың туыстарына қасақана кедергілер жасалуда. Олардан онкологиялық орталықтан қосымша талондар, онкологтың ұсыныстары және опиоидты препараттарды тағайындауға рұқсат алу заңсыз талап етіледі. Осыдан сегіз жыл бұрын Қазақстанда ауруды басатын дәрілердің бос ампулалары мен көпіршіктерін беру талабы жойылғанына қарамастан, емхана дәрігерлері жаңа дәрі-дәрмек алу үшін туыстарынан есеп талап етуді жалғастыруда. Мамандар қазақстандық дәрігерлердің арасында опиодофобия (есірткі ауруын басатын дәрілер алатын паллиативтік науқастарға жасанды кедергілер жасау) бар екенін мойындайды. Бұл құрамында есірткі заттары бар дәрілік заттардың айналымына, сақталуына және берілуіне қойылатын жоғары талаптарға байланысты.
Қазақстандағы паллиативтік көмектің тағы бір жүйелі проблемасы – бұл көмекші медицина саласындағы кадрлардың тапшылығы. Біріншіден біздің еліміздегі медициналық университеттер тек паллиативтік көмекке маманданатын дәрігерлер мен медбикелерді дайындамайды. Екіншіден мұндай мамандардың жалақысы төмен және кәсіби күйіп қалу қаупі бар.
